Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

assimetrik (tenglikning mavjud emasligi) ma‟lumot
deyiladi. Bu 
iqtisodiy kelishuvda bir tomonning boshqa tomonga nisbatan ko‗proq ma‘lumotga 
ega bo‗lishidan kelib chiqadi.
Moliyaviy institutlar va bozorlarda ikki xil assimetrik ma‘lumotlar mavjud: 

Bu qachonki, qimmatbaho qog‗oz sotuvchilari/qarzdorlaridan sotib 
oluvchilar/qarzga oluvchilardan o‗z xarakter borasida ko‗proq ma‘lumotga ega 
bo‗lganda noqulay tanlovni yuzaga keltirishi mumkin. Eng riskli moliya institutlari 
qarz olishga eng ko‗p intiluvchilar hisoblanadi, biroq qarz beruvchilar past yoki 
yuqori riskli qarz oluvchilarga qarz bermasligi mumkin, chunki ular o‗rtasidagi farq 
borasidagi ma‘lumotlarga ega emas. 

Qarz oluvchilar mablag‗larni qo‗lga kiritgan so‗ng, qarz beruvchilarga 
nisbatan ijtimoiy xavflarni keltirib chiqaruvchi moliyaviy manbalardan 
foydalanishi bo‗yicha ko‗proq ma‘lumotga ega bo‗lishadi. Agar qarz oluvchilar 
qarz beruvchilarga zarar keltiruvchi faoliyatlarini o‗z zimmalariga olishsa risk 
yuzaga keladi, biroq qarz beruvchilar qarz bermasligi mumkin, chunki ular qarz 
oluvchilarni faoliyatini samarali nazorat qilish imkoniyatiga ega emas. 
Deyarli barcha mamlakatlarda, bank faoliyatini tartibga solishda banklar va 
ularning deponentlari uchun hukumat tomonidan beriadigan kafolat muhim 
ahamiyat kasb etadi. Banklar uchun xavfsizlikning eng muhim tarkibiy qismi bu-
Markaziy bankning yordam beruvchi funtsiyasidir. Markaziy bankning mazkur 
funktsiyasi-bu ishonch hosil qilish va bank deponentlarining qaytarib olishdagi 
talablarini bajara olishda, to‗lov qobilyatiga ega bo‗lish demakdir.
Shunga qaramasdan, Markaziy bankni yordam beruvchi funktsiyasi ba‘zi 
noqulayliklarni kelib chiqishiga sabab bo‗lishi mumkin
292
: 
-
Amaliyotda, nolikvid bankni to‗lov qobilyatiga ega bo‗lmagan bankdan 
farqlash juda murakkab. Bu bank boshqaruvchilariga (to‗lov qobilyatiga ega 
292
Global Financial Markets./7 the edition. Stephen Valdez & Philip Molyneux. Palgrave McMillan, 2013. 130r.

---

296 
bo‗lmagan bank qarz oladi va riskli investitsiyalarni amalga oshiradi) ma‘naviy 
xavfni keltirib chiqaradi. 
-
Markaziy bankning yordam berish funktsiyasi mavjudligi-bu kelajakda 
foydalaniladi degan ma‘noni anglatmaydi, chunki banklar qarz berimasligi ham 
mumkin, misol uchun likvid ehtiyojlarni kredit berish yoki aktivlar savdosi orqali 
ta‘minlanishini afzal ko‗rishi natijasida, Markaziy bank yetarli likvidlikni 
ta‘minlashda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. 
-
Agarda Markaziy bank yetarli xorijiy ayriboshlash zaxiralariga yoki boshqa 
markaziy banklardan qarz olish imkoniyatiga ega bo‗lsa, banklar xorijiy valyuta 
aktivlariga talabini qondirish uchun qarz olishi mumkin. 
Bank inqirozi kelib chiqish sabablarini tushuntirishda asosan ikkita aniq 
nazariya ilgari suriladi
293
: 
Birinchi nazariyada, bank inqirozining kelib chiqishiga real iqtisodiyotdagi 
o‗zgarishlarga bog‗lanmagan tasodifiy depozitlarni qaytarib olishlar sabab etib 
ko‗rsatiladi. Bu nazariyada, iqtisodiy agentlar likvidlilik uchun zarur bo‗lgan uzoq–
muddatli investitsiyalarga qarz to‗lashda noaniq ehtiyojlar mavjud. Bu borada 
ikkita muvozanat bor: birinchisi, agar deponentlar boshqa deponentlar 
mablag‗larini qaytarib olishlariga ishonishsa, unda ularning e‘tirozlarini 
qondirishda barcha agentlar ratsional deb topiladi va natijada tahlikali vaziyat 
yuzaga keladi, boshqa tomondan, agarda barcha deponentlar tahlikali vaziyat 
yuzaga kelmaydi deb ishonishsa hamda agentlar ehtiyojlariga ko‗ra mablag‗larini 
qaytarib olishsa, bunday holatda tahlikali vaziyat yuzaga kelmaydi.
Ikkinchi nazariyada, inqirozlar biznes siklining tabiiy natijasi deb hisoblanadi. 
Iqtisodiy inqiroz bank aktivlari qiymatini tushishiga olib keladi va bank 
majburiyatlarining bajarmaslik ehtimolini oshiradi. Agar deponentlar iqtisodiy 
inqiroz yuzaga kelishini avvaldan bilishsa, unda depozitlarni qaytarib olishga 
harakat qilishadi. Demaki, inqirozlar bu tasodifiy hodisalar emas, balki 
deponentlarning iqtisodiyotdagi yomon xabarlarga nisbatan harakatidir. 
Banklarni samarali tartibga solishda, biz avvalo likvidlilik va to‗lov qobilyati 
muammolarining sabablari, ya‘ni likvidlik muammolari to‗lov qobilyati 
muammolariga qanday ta‘sir etishi, kichik tebranishlar likvid mablag‗larni 
kamayishiga qanday sabab bo‗lishi va moliyaviy inqirozlarni qanday yuzaga 
kelishini tushunib olishimiz zarur.
Har bir moliya institutini tartibga solish bilan butun moliyaviy tizim 
barqarorligini ta‘minlash qiyin. Hozirgi kundagi tartibga solish islohotlari ortida 
turgan asosiy mulohazalar, bu tartibga solishni individual banklar e‘tiboridan yaxlit 
tizim barqarorligiga ishonch hosil qilishga qaratishdir. 
 
―Tizimli risk‖ni tavsiflashda turli mualliflar turlicha ta‘rif berilgan bo‗lib, 
biroq Rochet (2010) buni qisqacha qilib bank va moliya tizimi barqarorligini xavf 
ostida qoldirishda barcha voqealikni qamrab olish layoqati deb tushuntiradi
294
.
293
Allen F., Babus A. and Carietti E. (2009) Financial Crises: Theory and Evidence Annual Review of Financial 
Economics Volume 1, 2009 Allen, pp 97-116. 
294
Rochet, Jean-Charles (2010). Systemic risk: changing the regulatory perspective. International Journal of Central 
Banking, 6(4):259-276.

---

Misol uchun makroiqtisodiy tebranishlar barcha institutlarga birdaniga ta‘sir 
etmaydi yoki salbiy oqibatlar, ya‘ni bir bankning to‗lov qobiliyatini yo‗qolishi, 
boshqa banklarga ta‘sir etadi. An‘anaviy ravishda, bankni tartibga solish qoidalari 
individual institutlarni sog‗lomlashtirishga qaratilib kelingan va yaxlit moliyaviy 
tizimni sog‗lomlashtirish yetarli darajada ta‘minlangan edi.
Bank to‗lov qobilyatiga ega bo‗lishda ―riskni yo‗qolish‖ qiymati 
majburiyatlarining kutilgan qiymatidan oshmasligini talab etadi. Inqiroz sharoitida 
to‗lov qobilyatini aniqlash juda murakkab, chunki aktivlar narxi kutilgan naqd pul 
oqimini baholashlardan ajratilgan bo‗ladi. To‗lov qobilyati va likvidlilik 
muammolarini hal etish juda murakkab hisoblanadi.
Banklar odatda aktiv va passiv nomutonosibligiga ega bo‗lib, ular qisqa 
muddat uchun qarzlar olish orqali moliyalashtiriladi, masalan, repo operatsiyalari 
yoki tijorat qog‗ozlariga asosan qarz muddatini uzaytirilishi. Bu insturmentlar qisqa 
muddat uchun qarz olishni ta‘minlaydi, chunki ular qo‗shimcha garov vazifasini 
bajaradi (o‗z tasaruffidagi qimmatbaho qog‗ozlar). Biroq, ushbu insturmentlar 
garovning umumiy qiymati miqdorida qarz olish imkoniyatini bermaydi, chunki 
aktiv narxi va garov qiymati (garov sifatida qo‗yilishi shart bo‗lgan qimmatbaho 
qog‗ozlar) o‗rtasidagi o‗zaro farq, bu bank kapitalidan moliyalashtirilishi shart 
bo‗lgan aktiv qiymatini kamaytirish demakdir.
Banklar uchun eng katta xavf bu qisqa muddatli qarzlar olish muddatini 
uzaytirishning imkonsizligi bo‗lib, bu borada ikkita turli risk mavjud: 

Likvidlilik riskini moliyalashtirish- 
bu garovga qo‗yiladigan mablag‗larning 
―qiymatni kamaytirish‖ hajmining kamayish ehtimolligi, qisqa muddatli qarzga 
olish muddatini uzaytirishni qimmatga tushishi, ya‘ni qisqa davrdagi foiz 
stavkasining o‗sishi hamda depozit mablag‗larni qaytarib olishga bo‗lgan ehtiyoj 
sababli yuzaga keladi.
 

Bozor likvidliligi riski- 
bu aktivlar sotilishi, narxlarni tebranishini yuzaga 
kelishi va bank balansi qisqarishlar sababli paydo bo‗ladi.
 
Individual banklarni mustahkamlashga doir harakatlar tizimli barqarorlikni 
yetarlicha rag‗batlantirmaydi. Aslida, to‗lov qobilyatini saqlab qolishga individual 
banklarning urinishlari, bank tizimini yaxlit holda inqirozga uchratishi mumkin.
Banklararo munosabatlarni ko‗rib chiqadigan bo‗lsak, qarz berayotgan 
bankning boshqa (banklararo bo‗lmagan) qarzlaridagi yo‗qotishlardan zarar 
ko‗rishlari, banklararo bozorda inobatga olingan qarzlar berishni qisqarishiga olib 
keladi. Agar banklararo bozordagi qarz oluvchi bank moliyalashtirishning muqobil 
manbalariga ega bo‗lmasa, bu bankni himoyalanganlik darajasini pasaytirib, 
aktivlari sotilishini qisqarishiga olib keladi. Misol uchun, 2007- yilda Northern 
Rockda, 2008 yilda Bear Stearns va Lehman Brothers kabi banklarda namoyon 
bo‗ladi. Chunki, banklararo munosabatlarda bank tizimi orqali tizimli riskni 
ko‗chib o‗tishi, ―domino effekti‖ deb ataladi. 

---

298