Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

12.4.
 
Moliyaviy inqiroz sharoitida banklarni tartibga solish 
Tartibga solishda qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan banklarga nisbatan 
davlat organlari harakatlari quyidagi ikkita asosiy maqsadga yo‗naltirilishi lozim
289
: 
–bunday banklarga teng sharoitlar yaratish orqali global darajada moliyaviy 
barqarorlikni ta‘minlash uchun tartibga solishda turli mamlakatlar yondoshuvini 
uyg‗unlashtirish; 
–qiyin sharoitdagi transchegaraviy banklarni tartibga solish sohasida xalqaro 
hamkorlikni chuqurlashtirish. 
Qiyinchilikni boshidan kechirayotgan banklarga nisbatan yondoshuvlar turli-
tuman bo‗lganligi sababli, Bazel I va Bazel II tartiblarida bank o‗z kapitaliga 
umumiy talablar qo‗yilgan bo‗lishiga qaramasdan, avvalgi tartibga solish tizimi 
juda ham kuchsiz edi.
2012- yilning iyun oyida YeI davlat rahbarlari Bank Ittifoqini tashkil etish 
to‗g‗risida kelishuv bo‗lib, dekabr oyidagi YeI sammitida Bank Ittifoqini tashkil 
etish rejasi, qaysiki Yevropa Markaziy bankiga (European Central Bank) yevro 
zonadagi yirik banklarni to‗g‗ri nazorat qilish funktsiyasini berilishi maqullangan. 
Bunda, YeMB tomonidan banklar va boshqa moliya institutlari ustidan nazorat 
qilinishini yagona jamlama qoidalarga, birinchi navbatda 
CRD-IV
(Capital 
Requirements Directives) qonunchilik choralari paketi, shuningdek YeI da 
restrukturizatsiya va bankrotlik to‗g‗risidagi (Directive on Bank Recovery and 
287
Utzig S. 
The Financial Crisis and the Regulation of Credit Rating Agencies: A European Banking Perspective. 
ADBIWorking Paper Series. No. 188. January 2010. R. 15.
288
World Bank, 2012. P.47.
289
Le traitement des banques en difficulté // Rev. de la stabilité fin. –R., 2009. – N 13. – Mode of access: 
http://www.banque-france.fr/fr/publications/telechar/rsf/2009/etude00_rsf_0909.pdf. 

---

294 
Resolution, BRRD) hamda depozitlarni sug‗urtalash haqidagi direktivalarga 
asoslanishi shart bo‗ladi.
Mustaqil Bank Komissiyasi (Ser John Vickers raislik qilgandan so‗ng, Vickers 
Kommisiyasi nomi bilan ma‘lum) tuzilmaviy va notuzilmaviy islohotlarga 
bog‗langan Buyuk Britaniya bank tarmog‗ini moliyaviy barqarorligi va 
raqobatbardoshligini rag‗batlantirish maqsadida tashkil etilgan. 2011- yil 
12- sentyabrda, ba‘zi amalga oshirishi mumkin bo‗lgan quyidagi islohotlarni
hisobotida chop etgan
290
: 
- chakana bank faoliyati ulgurji va investitsion bank faoliyatidan ajratilgan 
bo‗lishi; 
- bitta bankning turli turli filiallarining boshqaruvi va yuridik maqomlari 
alohida bo‗lishi; 
- tizimli muhim moliyaviy institutlar va yirik chakana bank operatsiyalari 
bo‗yicha kapitalning aktivlardagi ulushi minimum 10 % bo‗lishi shart; 
- kelajakdagi ehtimoliy yo‗qotishlarni qoplash imkoniyatini oshirishga imkon 
beruvchi zahira kapitali va qarz mablag‗larini mavjudligi; 
- risk menejmentida ichki imkoniyatlardan kelib chiqish, ya‘ni chakana 
banklar uchun murakkab bo‗lmagan, lekin ulgurji va investitsion banklar uchun 
murakkabligicha qolishi kerak. 
Ushbu islohotlar qiymati Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga yillik o‗rta hisobda 1 
mlrd. 
£
dan 3 mlrd. 
£
gacha tushmoqda, bu esa taxminan moliyaviy inqiroz 
oqibatlarida 
iqtisodiyotda 
yo‗qotilgan 
mablag‗larning 
yillik 
(40 mlrd. 
£
) 
summasiga teng. Mazkur islohotlar 2019- yilgacha davom etishi ko‗zda tutilgan.
Davlat tomonidan qo‗llab–quvvatlanadigan bank faoliyatini muhofaza qilish, 
qayta kapitallashuv dasturlari, likvidlilikni ta‘minlash hamda kreditni kafolatlash 
sxemasi moliyaviy inqiroz sharoitida belgilandan so‗ng, banklarni foydalanishi 
davom ettirilgan biznes modellar va ularni qanday tartibga solinish borasida turli 
siyosiy xavotirlar keng tarqaldi. Keng ko‗lamda bank faoliyatini muhofaza qilish 
―muvaffaqiyatsizlikka uchrashda juda katta‖ yoki ―muvaffaqiyatsizlikka uchrashda 
juda ham tizimli muhim‖ tushunchasining ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlari borasida 
jiddiy xavotirlar yuzaga keldi. Buyuk britaniyaning Northern Rock kabi ba‘zi 
kichik banklari xatardan muhofaza qilindi, chunki uni moliyaviy tizimda muhimligi 
siyosatchilar tomonidan anglab yetildi. Siyosatchilar uchun dolzarb muammo bu 
bank mablag‗lari hajmi bo‗yicha cheklovlar, ularning o‗sishi yoki pul mablag‗lari 
jamlanishi bo‗yicha o‗rnatilishi kerak yoki banklar tomonidan erishilayotgan 
muvaffaqiyatsizlikka uchrashda juda katta yoki tegishli holatidan kelib chiqayotgan 
ma‘naviy xavf–xatarlarni kamaytirish bo‗ldi.
Milliy hukumatlar qoidalariga qo‗shimcha ravishda, Yevropa komissiyasi 
inqiroz holatlari bo‗yicha ba‘zi qoidalarni ishlab chiqdi. Bularga
291
: 
-
bank tarmog‗iga davlat yordam qoidalarini joriy etish; 
-
bankni kuchsizlantirgan aktivlarini yaxshilash; 
-
moliyaviy institutlarni qayta kapitallashtirish; 
290
Global Financial Markets./7 the edition. Stephen Valdez & Philip Molyneux. Palgrave McMillan, 2013. 141r.
291
Global Financial Markets./7 the edition. Stephen Valdez & Philip Molyneux. Palgrave McMillan, 2013. 127r. 

---

-
banklar faoliyatini qayta tartib solishni ta‘minlash; 
Banklar va boshqa moliyaviy institutlarni tartibga solishning asosiy sabab bu 
bank inqirozlari tebranishidir. Laevan va Valencia (2008) tomonidan o‗tkazilgan 
so‗rov natijalari shuni ko‗rsatdiki, 1970–2007 yillar davomida:
a.
101 mamlakatda 124 ta tizimli bank inqirozi yuzaga kelgan;
b.
inqirozlar muntazam ravishda bir xil mamlakatlarda yuzaga kelgan 
(jumladan 19 mamlakatda bir martadan ortiq bank inqirozi kuzatildi, misol uchun 
Argentinada 4 marta, Meksikada 2 marta va AQShda 2 marta);
c.
bank inqirozlari juda ham katta moliyaviy harajatlarga sabab bo‗lgan (misol 
uchun Argentinada YaIMning 75% , Chilida YaIMning 36%, Xitoyda YaIMning 
18%, Janubiy Koreyada YaIMning 31%, Indoneziyada YaIMning 57% va 
Meksikada YaIMning 20% miqdorida bo‗lgan); 
d.
bank inqirozlari ko‗pincha ishlab chiqarishdagi katta yo‗qotishlar bilan 
bog‗langan (misol uchun, ishlab chiqarish tendensiyasidagi yo‗qotishlar 
Argentinada 73% ga, Chilida 92% ga, Xitoyda 37% ga, Finlandiyada 59% ga va 
Shvetsiyada 31% ga yetgan). 
Moliyaviy institutlar va bozorlarda ko‗p muammolar o‗xshash asosiy manbaga 
ega bo‗lishi