69
harob qilindi. Cho‘llarimizning 1/3 qismi sahrolanishga uchraganligi
ham bu mintaqada jiddiy fitomeliorativ tadbirlarni boshlashni talab
qilmoqda.Insoniyatning hayvoniy dunyosiga ta’siri haqida shuni qayd
qilish lozimki, hayvonat dunyosining turlari va soni mezazoy erasining
boshidan to shu vaqtgacha iqlim sharoitlariga bog‘liq holda o‘zgarib
kelgan.Lekin insonning hayvonat dunyosiga ta’siri juda tez bordi. Inson
bundan 250 ming yil oldingi paleogen davridayoq,
olov va har xil
asboblar bilan qurollangan vaqtdanoq hayvonotga sezilarli ta’sir ko‘rsata
boshlagan. Dastlab yirik hayvonlar, faqat yirik bo‘lganidan ovqat va
kiyim uchun doimiy ravishda ovlangan.
Tabiatni va tabiiy resurslarni qo‘riqlash xalqaro ittifoqining
ma’lumotlari bo‘yicha 1800 yildan hozirgacha qushlarning 94 turi (1%)
va sut emizuvchilarning 63 turi (1,48%) qirilib yo‘q bo‘lib ketgan.
Yovvoyi ho‘kiz-tur, kuprey, yovvoyi ot tarkan, qushlardan – sayyoh
kaptar, qanotsiz gagarna, labrador gagasi, dasht qarquri, qirol tutiqushi,
droney,
dengiz sigiri, turon yo‘lbarsi ishlar jumlasidandir.Fisher D.
ma’lumotlari bo‘yicha yo‘q qilingan qushlarning 75% i va sut
emizuvchilarning 86 % i bevosita insoniyat aybi bilan qirib yuborilgan.
Sayyoramizda bugungi kunga kelib qushlarning 600 xili, sut
emizuvchilarning 120 xili abadiy yo‘qotilish xavfi ostida turibdi.
Umuman keyingi 100 yil ichida har yili hayvonlarning 1 tadan turi
yo‘qolib bormoqda.
Insoniyatning hayvonat dunyosiga ta’sirini bilvosita va bevosita
ta’sirini ikkiga bo‘lish mumkin. Bilvosita ta’siriga ov qilish,
iqlimlashtirish, chatishtirish bilan yangi zotlarni yaratish, ko‘paytirish,
qirib tashlash kabi ta’sirlar kiradi. Bevosita ta’sirga dashtlarning
haydalishi, cho‘llarga suv chiqarilib o‘zlashtirilishi,
botqoqliklarning
quritilishi, qishloq xo‘jaligida, o‘rmon xo‘jaligida zaharli kimyoviy
moddalarning qo‘llanilishi, atrof muhitning sanoatdan, uy-ro‘zg‘ordan
chiqgan zararli chiqindilar natijasida hayvonlar yashash sharoitining
o‘zgarishi kiradi.Masalan, zaharlanmagan 1 ga yerda 400 kg gacha
chuvalchang yashaydi. Chuvalchang tuproq hosil bo‘lishida katta
omildir. Ko‘p vaqtdan beri paxta ekilib kelinayotgan joyda chuvalchang
yashay olmaydi. Chunki hayvonlarning ekologik sharoitining o‘zgarishi
ularning turlari va soniga ta’sir ko‘rsatadi.
Hayvonot dunyosining muhofaza qilishda eng zarur bo‘lgan tadbir
pestitsidlarga qarshi kurashishdir. Hozirga
kelib nafaqat hayvonot
dunyosi balkim, butun sayyoramizni abgor qilayotgan bu zaharlarni ham
insoniyat yerdan o‘ziga ko‘p hosil olish uchun kashf qilgan.
70
Insoniyatning sog‘liqini yemirib borayotgan bu zaharlar sonini sanash
ham qiyin.
Pestitsidlar qo‘llanilishi jihatdan 3 guruhga bo‘linadi:
1.
Insektitsidlar – hashoratlarga qarshi.
2.
Gerbitsidlar – zararli o‘simliklarga qarshi:
3.
Fungitsidlar – qo‘ziqorinsimonlarga
BMT ma’lumotlari bo‘yicha zararli hashoratlar jahonning qishloq
xo‘jaligidagi butun hosilning 1/5 ni harob qiladi. Birgina gurunch
yetishtirishda hashoratlar 10 mlrd. so‘mlik hosilni yeyishadi.
Chigirtkalar har yili 50 mln. aholining yillik oziq-ovqatini gumdon
qilishadi. Pestiqidlar organizmlarga to‘planib qoladi va biosferada
qo‘llanilmagan joylarga ham tarqaladi. Masalan,
DDT Antraktidadagi
pingvinlar jigarida ham tarqalgan. Shuning uchun ham insoniyat hozirgi
vaqtda bu zaharlarni qo‘llashda juda ehtiyoj bo‘lishi lozim.
Biologik resurslarni muhofaza qilish tadbirlariga quyidagi
yo‘nalishlarni kiritish lozim:
1.
Biologik resurslarni muhofaza qilish tadbirlaridan foydalanishda
davlat qarorlari ustivor kuchga ekanligini keng omma orasida
tushuntirish;
2.
O‘zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish qonuni
o‘quv yurtlarining hamma tizimlarida o‘qitishni bosqichma-bosqich
tashkil qilib borish;
3.
Biologik resurslarni o‘rganish va muhofaza qilish uchun
qo‘riqxonalar
va
buyurtmalar
maydonini
keskin
ravishda
kengaytirish.
4.
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil Kitobini»
xalq orasida keng
ravishda targ‘ib qilish;
5.
Biologik resurslardan to‘g‘ri foydalanishda iqlimlashtirishni ilmiy-
amaliy jihatdan kuchaytirish;
6.
Ovchilik va dorivor o‘simliklarni yig‘uvchilar ishlari ustidan davlat
nazoratini o‘rnatish;
7.
Biologik resurslarni huquqiy, me’yoriy qonunlar asosida muhofaza
qilishni kuchaytirish.
