Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

QON AYLANISHINING UZOQ DAVOM ETUVCHI
BOSHQARUV MEXANIZMLARI
Gemodinamikaning davomli boshqaruv mexanizmlariga quyidagilar kiradi:
1) buyraklarning suyuqlik hajmini o’zgartirish jarayoni: 2) vazopressin: 3)
aldosteron.
Buyraklarning suyuqlik hajmini o’zgartirishi.
Qon bosimi ko’tarilishi
natijasida buyraklar orqali suyuqlik ajralaishi ko’payadi. Natijada qon hajmi
kamayadi. Bu o’z navbatida venalar orqali yurakka keladigan qon miqdorini va

---

sistolik hajmni kamaytiradi. Sistolik hajmning kamayishi qon bosimini
me’yoriga keltiradi.
Qon bosimi pasayganda aksincha hol ro’y beradi. Shuni aytb o;tish kerakki,
qon bosimi sal oshganda ham buyraklar orqali suyuqlik ajralishi sezilarli
darajada ko’payadi. Oshib ketgan arterial bosimni siydik ajralishini
ko’paytiradigan dorilar yordamida pasaytirish mumkin.
Vaozpressin yoki antidiuretik gormon o’rta va yuqori dozalarda tomirlarni
(asosan arteriolalarni) toraytiradi. Ammo bu gormonning asosiy ta’siri
buyraklarda suvning so’rilishini ta’minlashdan iborat.
Vazopressin suyuqlik hajmini boshqarishda alohida rol o’ynaydi. Qondagi bu
gormon miqdorining reflektor o’zgarishlari tomirlardagi suyuqlik hajmi
barqarorligini ta’minlaydi. Qon hajmi ko’paysa, vazopressinning qondagi
miqdori 10-20 daqiqada kamayadi. Natijada buyraklarda suvning qayta
so’rilishi kamayadi, siydik hajmi ortadi, tomirlarda qon hajmi kamayadi, bosim
pasayadi.
Aldosteron.
Buyrak usti bezlarining bu gormoni buyraklarda Na
+
qayta
so’rilishini tezlashtiradi, suv yo’qotish kamayadi, qon hajmi ko’payib, bosim
ko’tariladi. Aldosteron tomirlarning silliq muskullarini angiotenzin II ga
sezgirligini oshiradi. Angiotenzinning ta’siri bir necha soatdan keyin boshlanib,
bir necha kun davom etadi. Aldosteronning qondagi miqdori haddan tashqari
ko’payib ketsa, organizmda suv va tuzlar yig’ilib qoladi, gipertenziya holati
rivojlanadi. Gormon yetishmovchiligi esa gipotoniyaga olib keladi.
Yuqorida aytilganlardan shu narsa ayon bo’ladiki, gemodinamikani
boshqarishda ishtirok etadigan mexanizmlardan hech qaysisi faqat bir
ko’rsatkichga ta’sir qilmaydi. Ularning deyarli hammasi qay darajada bo’lmasin
yurakdan haydalayotgan qon miqdoriga, qon oqimiga bo’lgan umumiy
qarshilikka, tomirlar sig’imiga va ulardagi qonning hajmiga ta’sir qiladi. Qon
bosimi va hajmi doimiyligini uch pog’onadagi boshqaruv mexanizmlari
ta’minlaydi. Qon bosimining qisqa muddatli o’zgarishlarini tomirlar tizimining
hajmini o’zgartiruvchi mexanizmlar me’yoriga keltiradi. Bosimning o’zgarishi
davomli bbo’lsa, qon hajmiga ta’sir qiluvchi mexanizmlar ishga tushadi.
Dastlab, qonda suv va elektrolitlar miqdori o’zgaradi. Keyin esa plazmadagi
oqsillar miqdori va shaklli elementlar miqdori ham o’zgarishi mumkin.