Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

LABILLIK
To’qimalar qo’zg’aluvchanligini baholashda ta’sirot bo’sag’asi, foydali vaqt,
xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ishlatiladi. Bu tushunchani
ifodalagan N.Ye.Vvedenskiy labillik yoki funksional harakatchanlik deganda
“… mazkur apparatning fiziologilk faoliyatiga hamroh bo’ladigan oddiy
reaksiyalarning ozmi-ko’pmi tezligi”ni tushungan. Olimning tasavvuriga ko’ra,
qozg’aluvchanlik to’qimaga tez-tez ketma-ket beriladigan ta’sirotlar tufayli shu
to’qima 1 sekundda qancha ko’p harakat potensialini yuzaga chiqara olsa,
o’shancha harakat potensialining miqdori labillik o’lchovi hisoblanadi. Ixtiyoriy
harakatlarni vujudga keltiruvchi harakatlantiruvchi nerv tolalaridan o’tdigan
impulslar soni bir sekundda 50 tadan oshmaydi. Sezuvchi nnerv tolalari
o’tkazishi mumkin bo’lgan impulslar soni 1 sekundda 1000 tadan ortiq. Demak,
sezuvchi tolalarning labilligi harakatlantiruvchi tolalarnikiga nisbatan
anchagina yuqori. To’qimalarning labilligi ularning faoliy holatiga qarab

---

o’zgarib turadi. Uning oshishi yoki kamayishi ham membrananing ionlar uchunn
o’tkazuvchanligi o’zgarishiga va bu o’zgarishlar natijasida taraqqiy etadigan
refrakterlikka bog’liq.
REFRAKTERLIK
Qo’zg’alish vaqtida qo’zg’aluvchanlikni aniqlashga qaratilgan tajribalar
natijasiga ko’ra, mahalliy javob vaqtida nerv tolasining qo’zg’aluvchanligi biroz
oshadi. Harakat potensiali cho’qqiga ko’tarilganida tola qo’zg’aluvchanligi
mutloq yo’qoladi. Repolyarizatsiya boshlanishi bilan, qo’zg’aluvchanlik asta
sekin tiklanadi.
Membrana qo’zg’aluvchanligi umuman yo’qolgan vaqt mutloq refrakterlik
davri, deb atalgan. Bu holatning rivojlanishiga natriy kanallari deyarli to’la
inaktivatsiyalangani, kaliy uchun membrana q’tkazuvchanligi oshgani sabab
bo’ladi. Repolyarizatsiya natriy kanallarining faolligi tiklanishiga va kaliy
oqimining sekinlashishiga olib keladi. Natijada qo’zg’aluvchanlik sekin
tiklanadi. Bu vaqqtni refrakterlikning nisbiy davri deymiz.
Nerv tolalarida mutloq refrakterlik davrining davomiyligi 1 ms dan kam,
nisbiy refrakterlik esa 5-10 ms davom etishi mumkin. Odamning yurak muskuli
tolalari olinsa, bu fazalarning davomiyligi 270 ms (mutloq refrakterlik) va 30 ms
(nisbiy refrakterlik) tashkil qiladi. Juda qisqa mutloq refrakterlikka ega bo’lgan
nerv tolasi 1 sekundda 1000 ta harakat potensialini vujudga keltirishi mumkin,
yurak muskuli esa shu vaqt davomida faqat 3-4 marta qo’zg;alish qobiliyatiga
ega. Demak, nerv tolasining labilligi yurak miskulinikiga nisbbatan 250-300
marta yuqori.
Nerv yoki muskul tolalarining qo’zg’alishi iz potensiali bilan tugasa, bu
davrda ham qo’zg’aluvchanlik o’zgaradi. Iz depolyarizatsiyalanish vaqtida
qo’zg’aluvchanlik odatdagidan biroz yuqori, iz giperpolyarizatsiyalanish vaqtida
esa biroz past bo’ladi.