Pedagogika 017, 4-son Bosh muharrir

Костючек Н. З.
Значение предметных представлений для коррекции речи слепого 
младшего школьника // Дефектология, 1988. – № 3. – С. 33; 
Крылова, Н. Л.
Преемственность 
в работе логопеда и воспитателя по формированию лексико-грамматической стороны речи 
у дошкольников с общим недоразвитием речи // Дефектология, 1991. – № 1. – С. 74-80; 
Костючек Н. З.
Значение предметных представлений для коррекции речи слепого 
младшего школьника // Дефектология, 1988. – С. 33. 
2
Земцова М. И. 
Учителю о детях с нарушениями зрения. – Москва: Просвещение, 1973.
– С. 159.

---

PEDAGOGIKA 
2017, 4-son
 
 
36 
holda bolalarning lug‘at boyligi cheklangan hissiy tajribani kompensatsiyalashi 
mumkin, biroq predmetli tasavvurlarning ma’lum minimumi bo‘lmasa, lug‘at 
verbal bo‘lib qoladi
1
. 
Qator tadqiqotlarda, ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqi fonetik-
fonematik jihatdan yetarlicha rivojlanmaganligi hissiy va predmetli-amaliy 
tajribaning cheklanganligi, ularni o‘qitish va tarbiyalash metod hamda usullari 
takomillashmaganligi bilan belgilangan. 
Nutqning fonetik-fonematik tomondan rivojlanmaganligi bu tovushlarni 
talaffuz etish va idrok qilish jarayonidagi kamchiliklar natijasida bolalarda ona 
tilidagi tovushlarni talaffuz qilish tizimi shakllanishining buzilishidir. Bunday nutq 
kamchiligida nutqning idrok va talaffuz qilish nuqsonlariga asoslangan fonetik-
fonematik tomonining buzilishi birinchi o‘rinda turadi. Shu bilan birga ba’zi 
bolalarda leksika-grammatik taraqqiyotida yaqqol ifodalanmagan orqada qolish 
hollari ham kuzatilishi mumkin. Bu toifadagi bolalarga xos xususiyat artikulyatsion 
yoki akustik belgilariga ko‘ra farq qiladigan tovushlarning shakllanish jarayonining 
tugallanmagan bo‘lishidir. Bu holda bola nutqida differensiyalanmagan tovushlar 
bo‘lishi, tovushlarni almashtirish, nutqda ularni qo‘llamaslik, ko‘plab tovushlarni 
buzib talaffuz qilish, shuningdek, tovushlarni eshitishga ko‘ra yetarli farqlamaslik 
kuzatiladi.
Fonematik idrok hamda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar namoyon 
bo‘lishiga ko‘ra xilma-xildir. Ba’zi bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 
artikulyatsion apparat tuzilishi va harakatidagi kamchiliklar natijasida kelib 
chiqadi. Bunda juda ko‘p tovushlarni umuman talaffuz eta olmaslik, artikulyatsion 
jihatdan oson talaffuz etiladigan yoki bir-biriga o‘xshash tovushlarni almashtirish 
hamda tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz etish hollari kuzatiladi
2
. 
Ba’zi bolalarda kuzatiladigan tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 
artikulyatsion apparat harakatidagi qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lmay, balki 
tovushlarni noaniq idrok qilish natijasida kelib chiqadi. 
M. Y. Ayupovaning fikricha, bola nutqining talaffuz tomoni qanchalik 
buzilgan bo‘lsa, u so‘zlarda tovushlarni analiz qilishga shunchalik qiynaladi
3
. 
Bundan esa o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirishda qiyinchilik tug‘diradi, 
degan xulosaga kelindi, va bu muammoni o‘rganish maqsadida eksperimental 
tadqiqot ishlarimizni 2015-2016-o‘quv yilida Yashnobod tumani ko‘zi ojiz bolalar 
1