Abuzalova M

u
” tovushi va 3 ta 
“a
” tovush mavjud bo„lib, “u” tovush 
“yuqori tor, lablanganlik” umumiy belgisiga, “a” tovush “quyi keng, 
lablangan”lik belgisiga ega. Nutqda bu tovushlar turli miqdor 
o„zgarishlariga uchrasa ham, ular “a” va “u” fonemasining 
varianti 
hisoblanadi. 
Kunbotar 
so„zidagi “u” bilan 
qurbaqa 
so„zidagi “u” 
tovushlari qattiq – yumshoqligi bilan farq qiladi. Bu belgilar “u ” 
fonemasi zotiy mohiyatida mavjud bo„lmay, balki talaffuz jarayonida 
“q” va “k” tovushlari ta‟sirida yuzaga kelgan hodisadir. Boshqacha 
aytganda, 
kunbotar 
so„zidagi “u” tovushiga xos bo„lgan yumshoqlik, 
qurbaqa 
so„zidagi “u”ga xos bo„lgan qattiqlik boshqa bir fonemaning, 
zarraning “u” fonemasiga yopishgan taxallusidir. Bir fonema ham 
jarangli, ham jarangsiz bo„la olmaganidek, “u” fonemasi ham yumshoq, 
ham qattiq yoki “a” fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovush sifatida 
voqelana olmaydi. Demak, fonemaning zotiy mohiyati doirasidan 
chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Deylik ruscha 
город 
so„zi 
nutqda 
горот 
tarzida talaffuz etiladi. “p” tovush jarangsizlanadi, “p” 
tovushi “b” tovushining varianti sanalmaydi. Bu ikki so„zda “b” alohida 
va “p” alohida lisoniy mohiyat kasb etadi. 
Fonema variantlari ma‟no farqlash qobiliyatiga ega emas. 
Fonemaning o„zi funksional ma‟no farqlash xossasiga ega, ya‟ni bir 

---

80 
fonemaning nutqiy varianti o„rnini ikkinchi bir fonemaning nutqiy 
varianti egallasa, so„z ma‟nosi o„zgaradi: 
besh – bet, ot – o„t, tog„ – tosh 
kabi. 
Ba‟zi tillarda undosh fonemalar, ba‟zi tillarda esa unli fonemalar 
ko„p bo„ladi. Masalan, o„zbek tilida 25 undosh va 6 unli fonema, nemis 
tilida 18 undosh va 15 unli fonema, abxaz xalqining tilida esa 68 undosh 
va 3 unli fonema bor. Demak, fonema va tovush bir-biridan ajralgan 
holda mavjud bo„lolmaydi va ular aynan bir narsa ham emas. Fonema 
umumiylik, mohiyat, sabab belgilariga ega bo„lsa, tovush yakkalik, 
hodisa, voqelik, oqibat kabi belgilariga egadir. Fonemaning ongdagi 
shartli ifodasi 
grafema
dir. Harf esa tovushning ifodasi. Qog„ozga 
tushurgan harflarimizda grafemalarning xossalari namoyon bo„ladi. 
Demak, fonema bilan grafema, tovush bilan harf o„zaro munosabatga 
kirishadi. Har qanday tovush fonema varianti, har qanday harf grafema 
varianti sanaladi. Fonema haqidagi nazariya, asosan, rus tilshunos 
olimlari tomonidan ishlangan . 
1.
Boduen de Kurtenening