4
KIRISH
Milliy istiqlol o„zbek xalqiga nafaqat siyosiy va iqtisodiy mustaqillk
bag„ishladi, balki milliy o„zligini anglash va, eng muhimi, uni jahonga
yoyib, IX-X1V asrlardagi shuhrati-yu an‟anasini mas‟uliyat
bilan
davom ettirish imkoniyatini ham berdi. “Bozor iqtisodiyotiga o„tishning
o„zbek modeli”, “Kadrlar tayyorlashning o„zbek modeli” va “2017-2021-
yillarda O‟zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‟nalishi bo‟yicha Harakatlar strategiyasi”
1
kabi o„z yo„limizni tanlab
olish imkonini beruvchi qator dasturilamal huquqiy hujjatlar xalqning
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy, ma‟rifiy, ta‟limiy o„sishini
ta‟minlash bilan birga o„zbek olimlarining mustaqil ilmiy yutuqlarini
qo„llab
quvvatlash, dunyo miqyosida ommalashtirish imkonini ham
berdi.
Sobiq sho„ro tuzumi tarkibida bo„lgan turli millat vakillarini (milliy
o„zligini hisobga olmay) sun‟iy birlashtirishning muhim omillaridan biri
bo„lib kelgan “Ta‟lim baynalmilaldir”, ”Grammatika baynalmilaldir”
shiorlarining ta‟lim tizimida hukmronligiga O„zbekiston Respublikasi
mustaqillikning ilk qadamlaridayoq, jumladan, 1992-yilda qabul qilingan
ta‟lim to„g„risadagi Qonuni bilan chek qo„yilgan bo„lsa-da, milliy ta‟lim
mazmunining amaliy tatbiqi ularni ijtimoiy bekor qilinishdan ko„ra
ancha qiyin va murakkab kechmoqda, chunki mazkur mash‟um shiorlar
asosidagi ta‟lim yarim asrdan ko„proq davr ichida xalqimiz ongini
zaharlab, tilining grammatik qurilishi xususiyatlarining
haqqoniy-milliy
talqini bilan xalq ongiga sepiladigan milliylik urug„larini cheklab keldi,
milliy mafkurasini so„ndirmoqchi bo„ldi. Bu aksmilliy harakatning
tafakkur va ongimizdagi salbiy ta‟sirini yo„qotish uzoq yillik maqsadli
va mashaqqatli mehnatni talab qiladi. Tilshunoslik siklidagi fanlar bu
jarayonda alohida ahamiyat va mavqeyga egadir. Buning sababi
1
Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни/ /Баркамол авлод –
Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. – 64 б. – 20-29-б.; Ўзбекистон
Республикасининг «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури»// Баркамол авлод – Ўзбекистон
тараққиѐтининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. – 64 б. – 31-60-б.;
www.uzxabardor.uz
O„zbekiston Prezidentining 2018-yil 22-yanvardagi farmoni bilan tasdiqlangan «2017–2021-
yillarda O„zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo„nalishi bo„yicha
Harakatlar strategiyasi».
5
shundaki, uzoq yillar davomida milliy til grammatik qurilishuning
mutlaq milliyligi sho„ro tuzumi
tasarrufidagi xalqlardan
(sobiq
ittifoqning siyosiy tuzumiga tamoman zid ta‟limot sifatida) sir tutib
kelindi. Aksincha, mantiq, aniq fanlar singari grammatika ham nomilliy
fan sifatida baynalmilal shaklda tahlil va talqin etildi, o„qitildi.
Vaholanki, turli tillarning grammatik qurilishidagi o„xshashlik aldamchi,
zohiriy, yuzaki hodisa, sarobdir va grammatika mohiyatini chuqur
anglamagan kishi tasavvuri uchun xos. Buni (o„z ustozlari so„zlarini uqa
olmagan yoki uqishni istamagan) sovet mafkurachilarining metodologik
asoschilari Fridrix Georg Hegel qariyb ikki yuz yil oldin–1831-yilda
“Mantiq fani” kitobi muqaddimasida shunday so„zlar
bilan ifodalagan
edi: “
Mantiq ham, grammatika ham mohiyatan ikki turli va ikki xil
ahamiyatga ega. Boshlovchilar, fan bilan yuzaki tanishayotganlar uchun
u bir narsa bo„lsa, fanlarni o„zlashtirib, fan mohiyatini uqub unga
qaytadiganlar uchun mantiq va grammatika tamoman boshqa olam...
O„z ona tili bilan bir qatorda boshqa tillarni ham biladigan, ularning
grammatik xususiyatlarini o„zaro qiyoslay oladigan kimsagina milliy
tilning grammatik qurilishida xalqning ruhiyati va madaniyati aks
etayotganligini ocha oladi. Endi unga oldin ham tanish bo„lgan quruq
shakl va qoidalar tamoman boshqa qiymat va qadriyat, mukammal
mazmun va tugal mohiyat kasb etadi. Bunday kimsagina grammatika
orqali ruhiyat – qat‟iy mantiqiylik voqelanayotganligini tuya oladi
”.
Grammatik qurilishning chuqur milliy tabiati va mohiyatini
buyuklardan birortasi ham shu darajada qat‟iylik va keskinlikda
ta‟kidlashmagan. Afsuski, bu fikrni targ„ib
etish rasm emas, zeroki bu
talqin kattami, kichikmi, hokimmi, tobemi – har bir til grammatikasiga
xalqidek betakrorlik, teng huquqlik va mustaqillik,
milliy iftixor ruhini
beradi. Bu esa hammaga ham yoqavermaydi, zo„ravonlik bilan tuzilgan
ko„p millatli imperiyalar uchun esa u o„ta xavflidir. Lekin mustaqil
taraqqiyot yo„liga o„tgan millatlar uchun bu g„oya milliy ravnaq yo„lchi
yulduzlaridan biriga aylanmog„i zarur. Zeroki, ona tili grammatik
qurilishini to„g„ri talqin qilish bilan kimsa ongidagi milliy tafakkur tarzi
va milliy mafkura urug„larining parvarishiga, ularning
gullab
yashnashiga erishish mumkin. Buning uchun ona tili grammatik qurilishi
talqini sof milliy mohiyatli bo„lmog„i lozim.
Bugun milliy istiqlol
6
sharofati bilan Vatanimizda ona tilimizning shunday talqinini yaratishga
mustahkam poydevor yaratildi – ona tilimizning milliy tabiatini ochib
berishga qaratilgan ilk tizimlar ishlab chiqildi, jiddiy qiyinchiliklar bilan
bo„lsa-da, ta‟lim tizimiga joriy etilmoqda va ommalashmoqda.
Qiyinchiliklarning eng kattasi shu yo„nalishdagi zaruriy adabiyotlarning
yetarli
emasligidadir.
Zeroki,
yetakchi
tilshunoslar
O.Azizov,
A.Abduazizov, A.Irisqulov, A.Sodiqov, S.Usmonov, Z.Xolmonovalar-
ning tilshunoslik nazariyasi o„quv fanidan darslik va qo„llanmalari
mavjudligini e‟tirof etgan holda aytish mumkinki, mazkur darslik shu
mazmundagi ishlarni to„ldiradi.
Aytish joizki, jahon tilshunosligining bir bo„lagi bo„lgan o„zbek
tilshunosligida til yoki nutq hodisalari hozirgacha, asosan, to„rt xil
yondashuvda tadqiq etilganligini kuzatamiz. (Tilshunoslik yo„nalishining
nomi ham uning tadqiq usullari nomi bilan ataldi.) Bular quyidagilar–
Do'stlaringiz bilan baham: 
