2-Mavzu reja

Imo-ishora nutqning karlarni o‘qitishda tutgan o‘rni

---

imo-ishora nutqini о„rnini aniqlashga qaratilgan tekshirishlarni aktualligini 
belgilaydi.
Imo ishora va daktil nutqi 
О„quvchilar maxsus ta‟lim sharoitida tilni egallab kar bolaning rivojlanishida 
uni sotsial aktiv shaxs sifatida shakllanishida muhim a hamiyatga ega bо„lgan 
sо„zlashuv nutqidan asta sekinlik bilan muloqot qurol sifavtida foydalanadilar. 
ayni choqda bolalar kollektividagi muloqot jarayonida о„quvchilar shaxslar aro 
muloqotda imo ishora nutqini egalaydilar va keng qо„llaydilar.О„quv faoliyatini 
mehnat faoliyati bilan birga olib boruvchi kechki maktabni kar о„quvchilari
oilada dо„stlari orasida va eshitmaydigan kollektivlar ishlaydigan ishlab 
chiqarishda muloqot quroli vositasida imo-ishora nutqidan foydalanadilar. karlar 
jamiyati tomonidan uyushtiriluvchi ma‟ruza, doklad, ekskursiyalarni о„tkazishda 
imo-oshira tarjimasi qо„llaniladi. markaziy televideniyani imo-ishora tarjimasi 
bilan birga qо„shib olib boruvchi kо„rsatuvlar soni ham bmlan ortib bormoqda. 
shunday qilib katta yoshdagi karlarda imo-ishora muloqoti doirasi kengaymoqda. 
Bu ichki maktab о„quvchilarini ta‟lim tarbiyasidagi nutqiy vositalar sistemasida
imo-oshira nutqini о„rnini aniqlashga qaratilgan tekshirishlarni aktualligini 
belgilaydi.
G„arbiy Yevropa mamlakatlarida karlarni individual о„qitish bosqichida
eshitishda nuqsoni bor blalarni о„qitish nazariyasi va praktikasini shakllanish 
jarayonida imo-ishora nutqiga turli xil yondoshishlar kо„zga tashlanadi. (XVI asr 
oxiri XVIII asrning birinchi yarmi) Karlar uchun maktablardagi muloqot 
jarayonida tarbiyalanuvchilar о„rtasida milliy imo-ishora nutqi rivojlandi. bu 
davrda ikkita pedagogik sistema «milliy metod» (SH.M.Delepe, R.A.Sikar) va 
«Og„zaki metod» tarkib topdi. bularning vakillari imo-ishora nutqiga butunlay 
teskari pozitsiyada turganlar. «Milliy metod» yaratuvchisi SH.M.Delepe va uning 
davomchilarining qarashlariga Volter, Didro, Russoning materialistik fikrlari ta‟sir 
kо„rsatgan edi. Tarbiyaga «tabiiylik» prinsipini singdirmoqchi SH.M.Delepe va 
R.A.Sekar suropedagogika tarixida birinchi bо„lib kar bolaning aqliy va ahloqiy 
rivojlanishi masalasini qо„ydilar . bu masalani yechish uchun Delepe va Sikar 

---

fikricha ular kar bolani ona tili va «tabiiy» tarbiyaning asosiy vositasi sifatida 
kо„ruvchi sо„zlashuv nutqi va imo-ishora nutqini о„qitish vositalari sistemasigsha 
kiritish kerak. Imo-ishora nutqi lingvistik tabiatini baholashda mimik metod
yordamida yaratuvchlari «umumiy va ratsional grammatika » kitobida berilgan
K.Lanso va A.Arno fikrlari asosida ish olib boriladi. «Mimik metod » asoschilari 
kar о„quvchilar muloqot sistemasi bо„lmagan «metodik jestlarni qо„shib, imo-
ishora tili rivojlanishini tezlashtirilishini» mumkin deb о„ylaydilar. Rivojlanuvchi 
imo-ishora nutqini spetsifik qonunlarini rad etib, Delepe va Sikar о„qitishda tanish, 
fransuz tilini kalkirlanuvchi strukturasini yaratadilar va qо„llaydilar vash u bilan 
birga о„zlari tomonidan ishlab chiqilgan «tabiiylik» prinsipini buzadilar va bu 
«mimik metodni» chuqur krizisiga olib keladi. «Og„zaki metod»ning konseptual 
bazasi bо„lib, idealistik falsafa va uni qabul qilgan nemis pedagogikasi 
hisoblanadi. Kantning izidan A.Disterveg va N.G.Gerbart tarbiyaning bosh 
maqsadini «Formal ta‟limda» kо„rganlar Kant fikriga muvofiq «Fikrlash о„z-о„zi 
bilan izlanish demak, о„z-о„zini eshitishdir»(1966)
«Og„zaki metod» yaratuvchisi Geyneki va uning tarafdorlari karlarni 
о„qitishni bosh maqsadi og„zaki nutqni rivojlantirish deb hisoblagan. Og„zaki nutq 
karlarni о„qitishni asosiy va yagona vositasi hisoblanadi. «Mimik» va «Sof 
og„zaki» metod о„rtasidagi kurash keyinchisi hisobiga tugadi. U Milan kongresi 
tomonidan effektivli pedagogik sistema sifatida qabul qilindi. ENB bolalarni 
о„qitishni nazariy masalalari va ularni о„qitishni amaliyotini evolyusiyasi Garbiy 
Yevropa va AQShda Milan kongresi davridan buyon hozirgacha ilm-fan 
rivojlanishi, Yangi psixologo-pedagogik, sotsial va lingvistik maktablarini 
shakllanishi tovush kuchaytirgich apparatlarni yuzaga kelishi va takomillanish 
bilan bog„liq. Zamonaviy chet El surdopedagogikasida ikkita pedagogik sistema 
«Oralizm» va «Manualizm» qarama-qarshi qо„yilgan. Zamonaviy «Oralizm»ning 
turli yо„nalishlari klassik «Sof og„zaki» metoddan tortib to «Tabiiy oralizm»gacha 
bixeviorizm va «Kommunikativ tarbiya» teoriyasiga muvofiq sotsial 
kommunikatsiya ehtiyojlarini qondiruvchi, turli hulq normalarni shakllantirish, 
pedagogik protssesnining bosh vazifasidir. Kar bolalar har doim kerakli 

---

stimullarini ota-onasi, tengdoshlarini og„zaki nutqni egallab, maxsus tashkil 
qilingan ta‟limsiz ham egallashlari mumkin deb hisoblashadi.
«Sof og„zaki metod» ketidan og„zaki nutq rivojlanishini absolyutlashtirib, bu 
yо„nalish tarafdorlari о„quv tarbiya jarayonida imo-ishora nutqi maqsad birligini 
inkor etadilar. Bunday nutqiy nazar «Oralist»larni ENB bolalarni hususiyatlarini
tо„la bilmasligidan dalolat beradi. Imo-ishora nutqi asosida yuzaga keluvchi ENB 
bolalarni hayoti va о„zaro muloqoti barcha doirasini inkor etib «Oralizm» 
tarafdolari о„qituvchini о„quvchilarni bilimi tajribasini ishlatish ishlatish 
imkoniyatidan mahrum qiladi. Bu pedagogik ta‟sir vositalari arsenalini 
birlashtiradi. Bundan tashqari karlar kata о„lib kar jamiyati bilan hamkorlikda 
muhim sotsial, madaniy masalalarni yechishda ishtirok etishga tayyor 
bо„lmaydilar.
«Manualizm» nazariy konsepsiyaisnini asoschilari surdopedagogik jarayon 
vositalarini sistemasiga imo-ishora nutqini kiritish lozim deb hisoblaydi. 
«Manualist»Lar kar bolaning individual ichki dunyosi imo-ishoranutqi bilan 
chambarchas bog„liq deb hisoblaydilar. Bilim jarayonida nutqning ahamiyatini 
alohida takidalagan holda «Manualizm» tarafdorlari karni shakllanishida bu rol 
imo-ishora nutqiga tegishlidir. «Total kommunikatsiya» ya‟ni «Mimik» metod 
an‟analarini davomchilari qarashlariga muvofiq, nutq vositalari sistemasiga 
og„zaki, daktil va imo-ishora kiradi, asosan esa kalkirlanuvchi nutq kiritiladi. 70-
yillarda Amerika mutaxassislari tomonidan kо„tarilgan «Total kommunikatsiya» 
prinsipi bо„yicha karlarni о„qitish AQSH va G„arbiy Yevropa mamlakatlaridagi
kо„pgina maktablarda tarqalgan edi. Bush uni kо„rsatdiki, karlarni о„qitishgda 
barcha nutq vositalaridan foydalanish kar bolani intensiv intellektual 
rivojlanishiga sabab bо„ladi, shuningdek maktab programmasini о„rganishni 
yengillashtiradi. Boshqa tekshirishlarin natijalari kichik karlarni о„qitishda imo-
ishora nutqini qо„llash talaffuz malakalari va tilni grammatikasini egallashini 
qiyinlashtiradi. Turli xil metodik va eksperemental tadbirlar «Total 
kommunikatsiyani» effektivligiga baho beruvchi bor bо„lgan ma‟lumot va 
dalillarni solishtirilishiga tо„liq bо„ladi. 80-yillarda shakllangan va «Bilingvistik 

---

yondashish» nomini olgan qarash yaratuvchilari karlani о„qitishni boshlang„ich 
vositasi sifatida sо„zlashuv imo-ishora nutqidan foydalanishini kо„zda tutadi. о„zga 
rivojlangan lingvistik sistema aks ettirgan sо„zlashuv imo-ishora nutqini karlarni 
ona tili sifatida kо„rib «Bilingvistik yondoshish» tarafdorlari sо„zlashuv nutqiga 
kar bolani ikkinchi tili sifatida о„qitish lozim deb hisoblaydilar. Rossiyadagi 
dastlabki karlar uchun muljallangan bilim yurtlarni amaliyoti va rus 
surdopedagogikasini nazariy asosi A.N.Radishevning materialistik fikrlari ta‟sirida 
shakllandi. A.N.Radishevning fikrlarini egallagan hamda progressiv rus 
surdopedagoglari A.G.Gursev, B.I.Fleriy «Mimik metod» va «Sof og„zaki» 
metoddagi farq qiluvchi original pedagogik sistemani yaratdilar. Kar bolani aqliy, 
ahloqiy, jismoniy rivojlanishini masalasini oldinga surib, ular nutqiy vositalar 
sistemasini ishlab chiqdilar. Bu sistema og„zaki, yozma , daktil va im-ishora nutqi 
о„z ichiga oladi. V.I.Fleriy (1835) jahon ilmida birinchi bо„lib sо„zlashuv imo-
ishora nutqini «Xurmatga loyiq» mustaqil va о„ziga xos til sistemasini kо„ra oldi. 
Sо„zlashuv imo-ishora nutqini boshlang„ich ta‟lim tarbiya jarayonida qо„llash 
lozim deb kо„zda tutgan. Kalkillanuvchi imo-ishora nutqini tuzilishini tahlil qilib , 
avtor bu sistema kichik karlar bilan ishlashda effektivli emas deb hisoblanadi. 
Lekin ta‟limni sо„ngi etapida bu sistema foydali bо„lishi mumkin. Fleriy «Metodik 
jestlar» grammatik terminlarni yaratadi. V.I.Flerining asosiy qarashlarini 
A.G.Gursev, 
Y.G.Speshnev, 
N.Y.Seleznev 
va 
boshqa 
progressiv 
rus 
surdopedagoglar ma‟qullashdi. 80- yillar oxirida Rossiyadagi karlar maktabidagi 
ishlar «Sof og„zaki metod» ta‟siri ostida qayta kо„rildi. о„ning asosiy prinsiplariga 
tayanib A.R.Ostrogradskiy, N.M.Logovskiy og„zaki nutqni surdopedagogik 
jarayon yagona vositasi sifatida oldinga suradilar. Shu vaqtda Fleri an‟analarini
davom ettiruvchi kо„pgina pedagoglar N.V.Vasilyev, YE.S.Brishpolskiy va 
boshqalar « Sof og„zaki metod»ni raqiblari bо„lib maydonga chiqdilar. Bu siste ma 
bо„yicha ish kar bola rivojlanishini tо„xtatib qо„yilishni ta‟kidlab, ular nutqiy 
vositalar sistemasiga imo-ishora nutqini kiritish kerakligini qattiq turib himoya 
qiladilar.

---

Halq ta‟limi sohasidagi qayta qurishlar karlar uchun о„quv muassasalarini 
umumdavlat maorif sistemasiga Kirishi, maxsus Yangi tipdpgi maktabni yaratishni 
talab qildi. Rus mutaxassislarini eksperemental nazariy tekshirishlari jarayonida 
qо„yilagan masalalarni yechishda « Sof og„zaki metod» ni maqsadga muvofiq 
emasligi kо„rindi. ENB bolalarni ta‟lim va tarbiyasi metodlari va mazmuni ishlab 
chiqishdi. L.S.Vigotskiy о„zining kata xissasini qо„shdi. Vigotskiy yondoshishi 
imo-ishora nutqi maqsadga muvofiq foydalaniladigan tо„laqonli nutq degan faktni 
tan olingani holda edi. L.S.Vigotskiyni tekshirish natijalari va uning qarashlarini 
rivojlantirgan. R.M.Boskis, I.G.Morozova va boshqa mutaxassislarni tekshirish 
natijalari mamlakat maktablarida «sof og„zaki metod» ni hukmronligiga yakun 
yasagan, 1938 yil surdopedagoglarni butun Rossiya majlisi qarorlarini asosiga 
suyangan holda edi. Kar о„quvchilarni ta‟lim tarbiyasini butunlay qayta qurishni 
kerakligi surdopedagogik jarayonni vositalari kengaytirishni talab qildi. Asosiy 
vosita bо„lib og„zaki va yozma, yordamchi bо„lib daktil va imo-ishora nutqi tan 
olindi. Shu vaqtdan boshlab imo-ishora nutqi karlar uchun mо„ljallangan maktab 
internatlardagi о„quv tarbiya ishini yordamchi vositasi sifatida kо„riladi. Imo-
ishora nutqi prinsipial yozuvsiz til bо„lib , о„z sо„z his qilish sezgisini, qobiliyatini, 
qо„llash imkoniyati tekshiruvchi bunda qо„llay olmaydi. Bu tekshirish uchun 
mо„ljallangan kerakli imo-ishora fikrlarini tuzatilgan tekstini topish zarurligini 
belgilaydi. Ikki eksperemental metodlar guruhlar ishlab chiqildi va ishlatish 
boshlandi. Bu ikki guruh eksperemental metodlar kalkirlanuvchi imo-ishra 
fikrlarini va sо„zlashuv imo-ishora nutqini olish uchun mо„ljallangandir. Imo-
ishora nutqining yagona semantik vositasi sifatida murakkab strukturaga ega. Imo-
ishora 
bosh 
komponentlari 
barmoqlarni 
holati 
bilan 
belgilangan 
konfiguratsiyalardir. Turli xil milliy imo-ishora tillarini о„rganish imo-ishora 
strukturasidan universal belgilar bilan birga uning komponentlarini spetsifik 
xossalari kо„zga tashlangan. Imo-ishora nutqining strukturasi bir vaqtda imo-
ishorada aks etadigan uning elementlari о„rtasidagi aloqa usuli bilan belgilanadi. 
Bu bilan til sistemasining birligi sifatida imo-ishora, kinestetik substansiyada 
realizatsiya qilinuvchi imo-ishora sо„zidan farq qiladi. Imo-ishora elementlari 

---

apozitsiyasi sо„zlashuv imo ishora nutqidagi leksik va grammatik belgilar 
kо„rsatish uchun relevant bо„lib hisoblanadi. Sо„zlashuv va kalkirlanuvchi imo-
ishora nutqi karlar tomonidan turli sharoitlarda egallanadi. Eshitmaydiganlar 
oilasida yashaydigan kar bolalar sо„zlashuv imo-ishora nutqini ota-onasi bilan 
muloqotda egallaydigar. Imo-ishora sistemasini shakllanishini bolang„ich etaplari 
eshituvchi bolani sо„zlashuv nutqini rivojlantirish stadiyalariga tо„g„ri keladi. 
Eshituvchilar oilasidagi kar bola sо„zlashuv imo-ishora nutqini о„z tengdoshlari 
bilan о„rtoqlari bilan muloqotda egallaydi. О„quvchilar kalkirlanuvchi imo-ishora 
nutqini sо„zlashuv nutqini leksikasi va grammatikasini о„rganish bazasida ikkinchi 
belgili sistema sifatida egallaydilar. Har bir muloqot sistemasi rivojlanib, 
takomillashib kar bolalarni kommunikativ muloqot doirasida qо„llanadi. 
Eshituvchilar muloqotiga qaraganda sо„zlashuv imo-ishora nutqi norasmiy, tabiiy 
shaxslaraor muloqotda, karkirlanuvchi imo-ishora nutqi esa rasmiy muloqotda. 
Ikkinchi belgili sistema sifatidagi kalkirlanuvchi imo-ishora nutqi sо„zlashuv imo-
ishora nutqini leksik fondidagi asosiy imo-ishoralarni ilg„ab oladi. Shunday qilib 
karkillanuvchi imo-ishora nutqini sо„zlashuv va og„zaki imo-ishora nutqini о„zaro 
ta‟siri asosida yuzaga kelgan, lekin karkillanuvchi imo-ishora nutqi о„zining 
rivojlanishi jarayonida о„zining leksik vositalarini ishlab chiqadi. Karkirlanuvchi 
imo-ishora nutqi yordamida muloqotga kirishish bu nutqiy sistemani qanday 
egallanganligi darajasiga bog„liq. Katta yoshdagi kar о„quvchi bilan ishlashda imo 
ishora nutqi ikki formada nutqiy vositalar sistemasiga sо„zlashuv nutqi bilan birga 
karkirlanuvchi imo-ishora nutqi va sо„zlashuv imo-imshora nutqini qо„llovchi 
о„qituvchi bilan va sinfdan tashqari maktabdan tashqari ishlarni о„tkazishda 
qatnashadigan tarjimon bilan.