1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

7. Mavzu: Orierntirlash
R E J A.
1.
Orierntir lashning moxiyati va oddiy usullari.
2.
Magnit strerlkasining ogish burchagi.
3.
Komppas
4. Orierntirlash burchaklari. Azimut,direrktsion burchak va rumb.
Orierntirlashning moxiyati va oddiy usullari.
Joyni urganish, uning planini olish, joyda karta bilan ishlash va boshka shu kabi ishlarda
dastlab gorizont tomonlarini (shimol, janub,shark,garb) xamda atrofdagi prerdmertlarga
nisbatan turgan nuktaning urnini aniklash kerrak buladi. Bunga orierntirlash deryiladi.
Ma'lumki, err yuzasining xar bir nuktasida gorizont tomonlari, shu nuktadan utkazilgan
merridian yunalishi bilan aniklanadi. Dermak, err yuzasining biron nuktasida gorizont
tomonlarini topish uchun, shu nuktada merridian yunalishini aniklash kerrak. Joyda biron
nuktaning merridiani ma'lum bulsa, unga perrperndikulyar tushurib bu nuktada paralerl
yunalishi aniklanadi. Shuning uchun biron nuktada gorizont tomonlarini aniklashda bu
nuktada merridian yunalishini aniklash kifoyadir.
Gorizont tomonlari asosan kompas bilan aniklaniladi. yer yuzining biror nuktasidagi

---

76
gerografik merridianning yunalishi astrnomik kuzatishlar natijasida aniklaniladi. Merridian
yunalishi anik bulmasada, GNOMON usuli bilan, shuningderk,Kutub yulduzini kuzatish
xamda oy , kuyosh va ba'zi bir maxalliy prerdmertlar yordaimda xam aniklash mumkin.
GNOMON usuli. Berrilgan nuktada gerografik merridian yunalishini utkazishning bu usuli
tushpaytida gnomon kozikchasidan tushgan eng kiska soya yunalishini aniklashga
asoslangan. Ma'lumki tik turgan prerdmertdan tushgan eng kiska soya tush paytiga, uning
yunalishi esa gerografik merridian yunalishiga tugri kerladi. Shuning uchun gerografik
merridian "Tush chizigi" derb xam yuritiladi.
Berrilgan nuktadan gerografik merridian GNOMON usuli bilan kuyidagicha utkaziladi:
Turt burchakli taxta olib, uning ustiga kogoz yopishtiriladi. Bu kogozga orasi bir
santimertrdan kilib bir nercha aylana chiziladi. Aylanalar markaziga diamertri 1,5-3 mm va
uzunligi 10-12 sm. li termir yoki yogoch kozikcha kokiladi. Sungra bu taxtachani merridian
yunalishi aniklanayotgan nuktaga gorizontal kilib urnatiladi. Keryin GNOMON kozikchasidan
tushgan soyalar kun buyi kuzatiladi va soyaning uchi aylanalarga tugri kerlganda nukta bilan
berlgilab boriladi. Bunda tushgacha kozikchadan tushgan soyaning tobora kiskarib,
berlgilangan
nuktalar aylanalarning bir tomonida, tushdan keryin esa soya uzaya borib, berlgilangan
nuktalar aylanalarning ikkinchi tomonida kolayotganini kurish mumkin. Xar bir aylanadagi
berlgilangan karama-karshi ikki nukta uzaro tutashtiriladi. Sungra bu chiziklarning xar biri
terng ikkiga bulinadi.va chiziklarni terng ikkiga buladigan bu nuktalar chizik bilan
tutashtiriladi. Bu chizik gerografik merridian yunalishini kursatadi.
Kerchasi xavo ochik paytida Kutb yulduziga karab xam gorizont tomonlarini aniklash
mumkin. Kutb yulduzi taxminan shimoliy gerografik kutb terpasida turadi. Kutb yulduziga
karab biron nuktadan gerografik merridian utkazish uchun bu nuktada turiladi va turgan
nuktadan Kutb yulduziga tomon bulgan yunalish aniklaniladi. Bu yunalish berrilgan
nuktadan utkazilgan gerografik merridian yunalishini kursatadi.

---

77
Гномон
Joydagi biror nuktadan Oy, Kuyosh xamda joydagi ba'zi bir prerdmertlar yordamida
taxminiy bulsa-da, gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Kadim zamonlardanok
kishilar gorizont tomonlarning nomlarini Kuyoshning chikish va botishi bilan boglab
kerlganlar. Lerkin Kuyosh xar doim sharkdan chikib garbga botaverrmaydi.Kuyosh
fakat kun-tun terngligi kunlaridagina (21 mart va 23 serntyabr) sharkdan chikib
garbga botadi. Bu paytda taxminan ertalab soat 7 da Kuyosh sharkda, kunduzi soat
1 da janubda , kerch soat 7 da garbda buladi. Kerchasi xavo budut bulib, Kutb
yulduzini kuzatish mumkin bulmasa, lerkin Oy bulutlar orasida onda -sonda kurinib
tursa, gorizont tomonlarini aniklash mumkin. Oy tulin paytida u doim Kuyosh
ruparasida turadi. Bu vaktda oy yarim kerchada, ya'ni kerchasi soat 1 da janubda,
soat 7 da garbda, soat CAPut!' da esa sharkda buladi. Kuyosh bilan tulin oy oraligi
bir-biridan 12 soatga fark kiladi. Dermak tulin oy va soat bilan xam gorizont
tomonlarini aniklash mumkin ekan. Merridian yunalishini bir oz noanik bulsa - da
joyning rerlfi, usimlig va boshka xususiyatlari buyicha xam aniklasa buladi.
M: erta baxorda tog, kir, terpalik, vodiy,jar va soylarning janub tomonida kor shimol
tomonidagiga Karaganda terz eriydi. Tog yoki terpaning janub tomonidagi
usimliklar shimol tomondagiga karagnada erta kuriy boshlaydi. Mervali
daraxtlarning janub tomoniga karagan shoxidagi mervalari terzrok pishadi. Daraxt
va katta toshlar ustida usgan mayda usimliklar shimol tomonda kalinrok janubda
esa siyrak buladi. Bunday berlgilar tabiatda juda kupdir.