2-Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta Osiyoda tarbiya,maktab va pedagogik fikrlar. Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. Sharq uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji

uch sharti
kursatiladi: 
-tushri e’tikodli bulmok; 
-kishilar bilan yaxshi munosabotdabulmok; 
-kishilar uz ustida ishlamogi va uzining ibodat va itoatga chakirmogi
(34, 14 – 6. 
Keyingi parchalar xam ushbu kitobdan olinadi). 
Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortik shoxlari bor deb, 
iymon belgilari snab utiladiki, bularning xar biri inson ma’naviy kiyofasining 
mukammalashuviga ta’sir etuvchi xislatlardir. Bular kuyidagilardan iborat: “Kuli 
bilan va tili bilan uzgalarga ozor bermagan kishi musulmondir”, “Uchta xislatni 
uzida mujassam kilgan kishining iymoni mukammal bulgaydir (25-bob)”. 
Xadislarda insonning ma’naviy kamoloti mezxoni, uning tafakkur doirasi, 
dunyokarashining kengligi, ilmiy bilimlarini kay darajada egallagani, uz bilimi 
bilan atrofdagilarga, jamiyatga foyda keltiruvchi shaxs bulib yetishida muxim omil 
– bilim, deb kursatiladi. “Tolibi ilm kilish farzdir”. Tolibi ilmga xar bir narsa 
istigfor aytadi, xatto dengizdagi baliklar xam”. Bilimsizlik kishilarni nodonlikka 
olib keladi, ilmsiz jamiyatda esa jaxolat, razolat xukmronlik kiladi, deyiladi. 
Xadislarda kishilarning bir biri bilan dust, tinch-totuv yashash, muruvvatli, 
mexr shafkatli bulishi kerakligi xakidagi goya xam ilgari suriladi. Bular opa-singil, 
aka-uka va yakin kishilarga, kushnilariga yaxshilik keltiradi, bu yaxshilik ular 
urtasidagi totuvlikni keltirib chikaradiki, pirovardida tinch – totuv farovonlikka 
asoslangan jamiyat tarakkiy etadi. 
Xadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-kanoat, shukronalik kabi 
axlokiy sifatlar uluglansa, ifrosgarchilik, ta’magirlik, ochkuzlik, nafsi xavoga, 
shaxvoniy xissiyotlarga berilish, baxillik, joxillikkabi ilatlar koralanadi. Bunda 
yaxshi siyrat deganda yaxshi muomala, chiroyli xay’at-bu tashki kurinishni 
yaxshilab yurish, iktisod-xar bir xatti xarakatlarda me’yorni kuzlash nazarda 
tutiladi. 

---

Shu bilan birga, xadislarda kishilarni baxillik va mol-mulkka xirs kuyishdan 
saklanish kerakligi, kelajakka umid xis tuygulari xam ifodalanadi. «birortangiz 
ekish uchun kulingizda biror kuchatni ushlab turgan vaktingizda kiyomat bulib 
kolsa-yu, koyim bulishdan ilgarirok uni ekishga kuzingiz yetsa, albatta ekib 
kuying», deyilgani xam xayotga, yashashga, kelajakka umid bilan karashga 
undaydi (33, 139-140 b). 
Xadislarda inson kamolotida eng muxim xislatlardan sanalgan insonning 
saxovatli bulishga katta e’tibor berilgan. Saxovatli inson jamiyat tarakkiyotiga xam 
katta xissa kushadi, uning ravnaki uchun jon kuydiradi. Xadislarda odamlar ana 
shu xislatlarga kura turt guruxga ajratilgan. 
Allox Taolo bir bandaga mol bergan va ilm bergan. U bandaga berilgan mol 
va ilmning tasarrufidaa takvo kiladi va silai raxm kiladi. Ilmi va molidan Allox 
uchun xak ajratadi. Bu eng afzal urin. 
Bir banda bor. Allox unga ilm bergan, lekin mol bermagan. Lekin uning 
niyati tugri. Agar Allox menga mol bersaydi, falonchiga uxshab sarf kilardim. Bu 
ish niyatiga karab teng ajr oladi. 
Bir banda bor. Allox unga mol bergan, ilm bermagan. Mol tasarrufida 
Alloxdan kurkmaydi. Molidan karindoshlariga bermaydi. Bu esa eng yomon 
urindir. 
Bir banda bor. Allox mol xam, ilm xam bermagan. U aytadiki, agar Allox 
menga mol xam, ilm xam bergandaydi, falonchiga uxshab ish kilardim. U shu 
niyati bilan usha kishiga barobar xisoblanadi. (savob gunoxda) (33,79-bet)
Birinchi va ikkinchi guruxdagi ayni saxovatli insonlar katoriga kiritiladi. 
Xulk-odob xakidagi xadislarda ezgu insoniy xislatlar uluglanib, gunox 
sifatidagi ilatlar koralanadi. 
Bundan tashkari, musulmonlarga xos udumlar, urf-odatlarga oid xulk-odob 
koidalari xam bayon etiladi. Turli marosimlarni utkazish tartibi, safar koidalari 
xam bayon etiladi. Turli marosimlarni utkazish tartibi, safar koidalari, salomatlikni 
saklash, salomlashish, muomala madaniyati, bemor kishi xolini surash odobi, 
kiyinish koidalari, yemok-ichmok, suzlashish odobi va xokazolar xakida turli 
tavsiflar beriladiki, bular bevosita keyingi oddob-axlok xakidagi risolalarga xam 
asos bula oladi. 
Xadislarda jamiyatning, inson nasli rivojlanishiga ta’sir etiuvchi 
muammolarga xam katta e’tibor berilgan. Bu muammolarning eng muximi 
ekologik muammo bulib, necha asrlardan buyon uz dolzarbligini yukotmagan: 
ekinlarni ximoya etish, arik-zovurlar utkazib, suv chikarish kabi ezgu ishlar xam 
rivoyat kilinadi. Masalan, tirik jonvorlarni uldirmaslik (shariatda uldirishga 
buyurilgan ilon, chayondan bulak), jonvorlarga yaxshilik beradigan narsalardan 
tozalash (227, 446-xadislar), kishilarga soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, xovli 
saxnlarini toza tutish xakidagi xadislar shunday ibratli xadislardir (33,132 - b). 
Xadislarda yomon ishlar, ilatlar, yomon-xatti-xarakatlar, «gunox» sifatida 
koralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaki uchun kilinadigan yaxshi, ezgu xatti-
xarakatlar, faoliyati «savob» tarzida olkishlanadi. 
SHunga kura, yetim molini yeyish, mol-dunyoga xirs kuyish, yolgonchilik, 
giybatchilik, tuxmat, zino, ichkilikbozlik, giyoxvandlik, foydasiz gapni kup 
gapirish va boshka illatlar gunox xisoblanadi. Ota-ona, keksalar, zaiflar va 
muxtojlarga gamxurlik, ularni yuklab turish, marxumlarni yaxshi suzlar bilan 

---

xotirlash, birov ularning ustidan kulmasligini ta’minlash, omonatga xiyonat 
kilmaslik kabilar savob sanaladi. 
Ma’lumki, inson kamoloti bevosita uning soglomligiga xam boglikdir. 
CHunki soglom insongina xam oilada, xam jamiyatning ravnak topishi uchun 
faoliyat kursatadigan kishilar bulib yetishadi. Xadislarda, umuman, islomda tozalik 
va poklikka, ruxiy va jismoniy poklikka katta e’tibor beriladi. «Xak taolo uzi pok, 
poklikni yaxshi kuradi. Uzi toza, tozalikni yaxshi kuradi. Eshiklarni oldini pokiza 
tutinglar» (190-xadis, 133, 66-b). SHuning uchun xam nomozdan keyin yuz-kulini 
yuvish, maxs tortish, oyokni yuvish, mustaxab, ung kul bilan taxorat kilmaslik, 
burunga suv tortmok, ogizni toza tutish, gusl, tayammum koidalari insonni 
jismonan pok bulishga yunaltirilganka, bular avloddan-avlodlarga utib, xulk-odob 
koidalariga aylanib kolgan. 
Inson xar tomonlama yetuk bulishi uchun u erkin bulishi kerakligi «Kur’oni 
Karim» da xam, «Xadisi SHarif» da xam e’tirof etilgan: Allox Taologa amali 
solixlarning yaxshi kurgani agarki oz bulsa xam davomlisidir. Allox Taologa 
farzlardan sung amali solixlarning eng sevimlisi musulmon kishining diliga 
xursandchilik solishdir. «(33-xadis)». Allox uzi kechiruvchi zot, kechirguvchini 
yaxshi kuradi (191-xadis) kabi xadislar buning dalilidir. CHunki inson kanchalik 
kadrlansa, barcha ezguliklar, yaxshiliklar insonga atalsa, uning manfaati uchun 
xizmat kilsa, inson xam shunga kura kamol topaveradi, yuksaklikka kutarilaveradi, 
uz navbatida bunday insonlar yashaydigan jamiyat xam rivojlanaveradi. 
Demak, xadislar Muxammad paygambarimizning sunnatlari bulib, 
mazmunan xar bir muminning ishonchini, e’tikodini mustaxkamlaydi, shu bilan 
insonni ma’naviy kamolatga da’vat etadi. Islom dini ma’rifatga asoslangani uchun 
xam xar bir shaxsni akliy, jismoniy, axlokiy jixatdan kamolotga yetkazishiga oid 
e’tikod va iymondan iborat bulib komil insonni shakllantirishda muxim manba 
bulib xizmat kiladi va undan yoshlar tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb 
muammolaridan sanaladi. 

---

 
Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy uzgarishlar, yagona Islom 
dininingtarkib topishi madaniy xayotga xam ta’sir etdi. IX asrda Sharq 
mamlakatlarida boshlangan va madaniy xayotda yuz bergan kutarinkilik ma’naviy 
xayotda xam uzgarishlar bulishiga olib keldi. 
Ana shu kutarilish shunday butun Arab xalifaligini, Yakin va Urta sharkni 
kamrab olginligi uchun xam Sharq Uyg’onish davri deb ataldi. Bu uygonish 
jarayoni IX asrdan boshlanib XV-XVI asrlargacha davom etdi.
Bu jarayonda arab xalklari bilan birga Eron, Kavkaz orti, Shimoliy Afrika, 
Markaziy Osiyo olimlari xam ishtirok etdilar. Chunki Arab xalifaligida XI asrda 
vujudga kelgan 
uygonish davri xalifalikning Bogdod, Damashk, Xalab 
shaxarlarida boshlanib, barcha boshkaxalklar madaniy xayotiga tarkaladi, bu esa u 
davlatlarda xam madaniy rivojlanishga zamin tayyorlaydi va bu jarayonni boshlab 
boradi.
Buni biz xalifa Xorun ar-Rashid davrida (786-833), sung uning ugli al-
Ma’mun davrida Bagdodda «Baytul xikma» («Donishmandlik uyi»), xozirgi 
davrda Akademiya ma’nosida.tashkil etilganidan xam bilsak buladi. Mazkur 
Akademiya 813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya koshida rasadxona 
xam bulgan, yangi kutubxona kurilgan. Bagdoddagi mazkur ilm markazi, uz 
navbatida SHark va Garbda ilm-fanning iarakkiy etishga, ma’naviy xayotning 
rivojlanishiga ta’sir etgan, bu xakida mazkur»Baytul xikma»ning ishlarga raxbarlik 
kilgan Al-Xorazmiy xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnakiga kay darajada 
xomiylik kilganini «Al-jabr va al-mukobala xisobi xakida» asarida shunday 
tariflangan: «Ollox Imom al- Ma’munga. Unga meros bulib kolgan xalifalik 
lozimini in’om kilib, murivat etganltgt, bu lavozim libosini kiydirib, uni 
bezaganligi va shu bilan birga unda (xissiyotni) uygotganligi menga jasorat ato 
kildi, (chunki u) ularning ustiga uz xomiylik kanotini yozib, ularga noanik bulgan 
narsalarni yoritishga va ular uchun mushkul bulgan narsalarni osonlashtirishga 
yordamlashadi».
Xorun ar-Rashidning ikkinchi ugli al-Ma’mun ilm-fanni juda kadrlagan. U 
IX asr boshlarida xalifalikning Xurosondagi noibi bulib turganda xam 
Movarounnaxr va Xurosondagi olimlarni tuplab,ularning ilmiy ijodiga sharoit 
chratib bergan. Bular orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javxariy, al-Fargoniy, al-
Marvaziy kabi vatandosh olimlarning barchasini Bogdodga chakirib oladi va 
«Baytul-xikma»-donishmandlik uyi «(Ma’mun akademiyasi») da arab olimlari 
bilan xamkorlikda ilm-fan ravnak topadi.
Shuningdek, Sharq Uyg’onish davrining paydo bulishida asosiy manba 
qadimgi yaratgan madaniy yodgarliklar xam bulib, ular xox yunon, xox arab, xox 
Movarounnaxr va Xuroson xalkining eng kadimiy antik davrlar madaniy 
yodgarliklari 
xam 
bulsin, 
Uygonish 
davri 
madaniyatning 
yaratilishi 
varivojlanishiga asos bulib xizmat kiladi. Bular bilanbirga, eng yakin muxim 
tomoni xam borki, IX-XV asrlarda Yakin va urta Sharqda ijtimoiy-iktisodiy, 
siyosiy uzgarishlar yuz berdi va bu uzgarishlar natijasida Uygonish davri kabi 
muxim bir jarayonni vujudga keltirdi.
Zero, agar arablar Markaziy Osiyoni bosib olib,bu yerdan ilgari mavjud 
bulgan fan va madaniyat uchoklarini yukotgan bulsalar, kup utmay kadimiy ilmiy 
an’ana asta-sekin tiklanib, natijada ilm-fanning yetuk siymolari yetishib chika 

---

boshladi. Bularning barchasi bir-biriga kushiluvi natijasida Sharqda bir butun 
madaniyat tarkib topadi va rivojlana boshlaydi. Yaqin va Urta Sharqda, jumladan, 
Eron, Zakavkaze va Movrounnaxrda savdo alokalarining rivojlanganligi, ilm-fan, 
xunarmandchilikning tarakkiy etishi moddiy va madaniy alokalarning barchasi 
umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. 
Bu davrda qishloq xujaligida foydalaniladigan yer maydonlari kengaydi, 
kuplab sugoriladigan yerlar ochildi, sugorish inshootlari tiklandi, yangilari kurildi, 
paxta, zigir, kanop ekilib, ularning tolasidan mato tukildi. Movrounnaxr, xususan, 
Xorazm, Urganch, Fargona, Samarkand va Buxoro shoyisi dunyoga mashxur 
bulgan. 
Qishloq xujaligi, xunarmandchilik va savdoning rivojlanishiga yul ochildi. 
Natijada Yakin va Urta Sharq davlatlari: Rossiya, Ispaniya, Xindiston, Xitoy, 
Vizantiya bilan savdo ishlari olib borildi. 
Tanikli olim F.Sulaymonova Sharq madaniyatining Ispaniyaga va u orqali 
Ovrupaga ta’siri xakida gapirar ekan, «Pireney yarim orolining arablar tomonidan 
bosib olinishi insoniyat tarixining eng yangi saxifalarini ochib berdi. 
Makedoniyalik Alekandr orzu kilgan Shark va Garbning yangi davr boshlandi. Bu 
jarayonning, ayniksa, Ovrupo madaniyatining rivojiga ta’sir etibgina kolmay, balki 
umuman, Ovrupolik odamning psixologiyasi, tafakkuri, xarakteri, xayot tarzini, 
tarixiy jarayonini tudan uzgartirib yubordi», - deydi va matematika, falsafa, 
astronomiya, tabiat, tibbiyot, xulk-odob, turmush tarzi, ijtimoiy iktisodiy xayotiga 
kay darajada ta’sir etganligiga ishonarli dalillar keltiradi. 
X asrdan boshlab Movrounnaxr va Xurosonda mustakil feodal davlatlari – 
toxiriylar, Somoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljukiylar, Xorazmshoxlar 
davlatlarining paydo bulishi va xalifalik yemirilishi xam madaniy xayotning 
orkaga ketishiga emas, balki yanada ravnak topishiga olib keldi. 
Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy 
xayotidagi uzgarishlar, albatta madaniy xayotga uz ta’sirini utkazmasdan 
kolmaydi. 
Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarkand va Urganch usha davrning 
madaniy markazlari sanalardi. 
Bu davrda arab tili ilmiy va aloka tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib 
borilar edi. Rasmiy xujjatlar, shariat koidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar 
xam arab tilida yozilar edi. X asr urtalariga kelib, fors-tojik tilida xam ish yuritila 
boshlandi. Ammo yoziladigan xujjatlar, ishlar fors-tojik tilida bulsa xam, arab 
imlosida yozilar edi. 
Bu shaxarlardagi maktablarga xatto tevarak-atrofdagi kishloklardan oddiy 
xalk bolalari xam kelib ukiganligimanbalarda keltirildi. 
Usha davrda Buxoroda katta kitob bozori bulgan, kitob dukonlarida olim va fozil 
kishilar uchrashib, ilmiy mulokat, munozaralar utgan. 
Abu Ali Ibn Sino kitob dukonlaridan birida Farobiyning Aristotel «Metafizika» 
siga yozgan sharxlarini sotib olganligini tarjimai xolida
xikoya kiladi. 
Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bulgan. Amir 
kutubxonasi usha davrdagi SHeroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona 
kutubxona sifatida tan olganlar. CHunki SHeroz kutubxonasida maxsus javonlarda 
saklansa, amir kutubxonasida esa sandiklarda saklangan. 

---

Bu davrda xind, eron, arab-yunon tillaridan tibbiyot, astronomiya, 
matematika, mantik, psixologiya, falsafaga oid asarlar tarjima kilinishi shu soxaga 
oid bilimlarning rivojlanishiga ta’sir etdi. Eronlik Abdulla ibn al-Mukaffo (724-
750) yozuvchi, pedagog, olim va tarjimon sifatida salmokli ishlar kildi. U «Buyuk 
ishlar uchun nasixatlar» va «Kichik ishlar uchun nasixatlar» asarlarini yaratgan, 
paxlaviy tilidan xindlarning «Kalila va Dimna» didaktik asarini, «SHoxlar kitobi», 
«Mazdak», «Oynoma» ni arab tiliga tarjima kilgan. Aristotelning «Kategoriya», 
«Talkin xakida» va boshka asarlarini arab tiliga tarjima kilgan. Ibn al-Mukaffo 750 
yilda Moniy targiboti tarafdorlari sifatida katl etildi. 
Kadimgi yunoniston olimlari Platon, Aristotel, Gippokrat, Galen, Evklid, 
Ptolomey, Arximed va boshkalarning asarlari, fors tilidan badiiy-didaktik asarlar 
«Kalila va Dimna», «Fors shoxlari xayoti», xind tilidan «Xind dorilari va ularning 
nomlari», «Saorad», «Siddxanta», «Nabotiy dexkonchiligi tugrisida kitob» va 
boshka kitoblar tarjima kilindi. 
Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, Al-Xorazmiy, Al-Fargoniy, Abu 
Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinokabi mutafakkirlar ijod etganlar. 
X asrning ikkinchi yarmidan tashkil topgan Koraxoniylar davlatida ba’zi 
xonlar uz saroylarida kutubxonalar tashkil etdilar. Bu kutubxonalarda arab va xatto 
Garbiy Yevropa olimlarining asarlari xam mavjud edi. Bu davrda turkiy til 
shakllanib bordi. Yusuf Xos Xojib, Maxmud Koshgariy kabi olimlar jaxon 
axamiyatiga ega bulgan asarlarini yaratdilar. 
XI asr boshida Gaznaviylar davlati, keyinrok Saljukiylar. Xorazmshoxlar 
davlati xam tashkil topdi. Gaznaviylar davrida xam ilmiy, ijtimoiy fikrlar 
rivojlandi. Maxmud Gaznaviy uz saroyiga juda katta madaniy boyliklarni tuplaydi, 
olimlarni ilmiy ishga taklif etadi. Jumladan, Abu Rayxon Beruniyning mashxur 
«Xindiston» asari shu yerda yaratilgan edi. 
Saljukiylar davrida Ali-Arslon Muxammad xokimiyatni boshkarganda uning vaziri 
Nizom ul-Mulk uz davrining mashxur siyosiy arbobi va eng ma’rifatparvar 
kishilaridan bulgan. 
Saljukiylar xokimiyati xarbiylashgan bulib, bu xokimiyatning ichki va tashki 
siyosatini Nizom ul-Mulk boshkarar edi. 
U Gaznaviylar ish uslubiga bir oz uzgartirishlar kiritib, xokimiyatni boshkarish 
uslubini ishlab chikadi va uzining «Siyosatnoma» asarini yaratadi. (1091-92). Bu 
asarda davlatni boshkarish tamoyillari bayon etiladi. 
Nizom ul-Mulk maorifni rivojlantirishda katta xizmat kildi. 1067 yilda 
Bogdodda uzining shaxsiy jamgarmasiga usha davrning eng mashxur ukuv yurti – 
«Nizomiya» madrasasini kurdiradi. U olimlar, din peshvolari, sufiylarga katta 
e’tibor berib, gamxurlik kiladi. Uning katta xizmatlaridan yana biri takvimni islox 
kiladi. U 1074 yili Urta SHark mamlakatlari uchun kalendar-takvim tuzadiki, bu 
takvim xozirgi eng takomillashgan kalendarlardan xisoblanadi. 
XI asrda Xorazmda ilm-fan ayniksa tarakkiy etdi.Xorazm shoxi Ma’mun uz 
saroyiga eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan «Baytul xikmat»- 
Donishmandlar uyi tarixda