2-Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta Osiyoda tarbiya,maktab va pedagogik fikrlar. Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. Sharq uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji

2. Maktabda va madrasalarda ta’lim mazmuni.
Maktablarda 
bolalarga 
yozish 
va 
xisoblash 
urgatilgan, 
bundan 
tashkari,usmirlarga savdo san’ati, arab tili, mantik, notiklik,xusnixat, arifmetikadan 
sabok berilgan.Xar bir maktab talabasining soni 30-40 dan oshmagan. Machitlar 
xuzuridagi maktablarida asosan «Qur’on» o’qitilgan.
Bolalarga dastlabki sabok xarflarni ukishdan boshlangan, bu usulda xar bir 
bola alifbe tartibida xarfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va x.), sungra shu 
xarflarni kushib ukishni mashk kilar edi.Ana shu iashk oxiriga yetkanidan sung, 
bolalar kuliga «Qur’on» berilgan domla raxbarligida «Qur’on»ning xar bir surasi 
takkarlanib urganilar edi. 
Lekin «Qur’on»ni ukish bolalar uchun juda ogir edi. CHunki maktablarda 
asta-sekin fakan ogzaki mashk usuliga-«Savod» chikarishga utgachb savod 
chikarish chnada kiyinlashdi. Yozuv aloxida «fan» sifatida ajralib, kotiblik kasbiga 
ukiyotganlargagina yozuv ugitlar ediyu shunga karamay, maktablarga deyarlik 
xamma bolalar tortiladi va Qur’on»ni urganish majbur kilinib, arab bulmagan 
bolalar uchun uni yodlash xar kancha ogir bulsa xam, Movarounnaxr maktablarda 
«Qur’on»ning bu usuli kabul kilindi va tugri deb topildi. Bu usul keyinchalik 
bolalarning madrasada ukitish uchun xam kerak edi. 
Asta-sekin ota-onalar bolalarni 6-7, xatto 5yoshidan maktabga bera 
boshladilar «Qur’on»ni yod bilgan kishi kori deb atalardi. Korilar katta xurmatga 
sazovor edilar.Asta-sekin ukimishli kishilar, ya’ni domla aloxida ajralib, ular uz 
xonadanlarida xam maktab ochadi.Talabalar maktabdor domlalar maktabida 
xusnixat, ogzaki xisobni xam urganar, asta-sekin fostojik tilida va turkiy tilidagi 
kitoblarni, kulyozmalarni xam ukitilar, urganilar edi.
Xusnixat va arifmetik bilan yana xususiy muallimda shugullanar edilar. 
Movarounnaxrda arab bulmagan bolalar «Xaftiyak»VIII asrda tuzilgan bulib, 
«Qur’on»suralardan yettidan biri tanlab olingan darslik sifatida urganilgan. 
X-XII asrda islom dini rukunlari dars tojik tilida she’r va nasr bilan bayon 
kilingan. «Chorkitob» ukitila boshlandi. XII asrdan boshlab Axmad Yassaviy, 
undan sung XVII asrdan Sufi Olloyorlarning turkiy tilda yozilgan she’r va boshka 
asarlari vositasida islom dini rukunlari turkiy tilda urganila boshlandi.Maktablarda 
fakat ugil bolalar ukir, kizlar esaotinoylar uyida ukitilar, ular yozuvni emas, fakat 
ukishni urganar edilar. X asr boshlarida madrasalar xam paydo bula 
boshlaydi.»Madrasa» suzi «dars ukitiladigan joy» ,»Ma’ruza tinglaydigan joy» 
ma’nosini anglatadi.Ma’lumki, madrasalarda musulmon diniy okimlari arab tili 
gramatikasi 
va 
koidachilik, 
iloxiyot, 
mantik, 
notiklikmaxorati, 
kalom, 
urgatilgan.Asto-sekin madrasalarda asrtanomiya,matematika, geografiya, kimyo 
kayui dunyoviy fanlar ukitila boshlandi.
Madrasalarda 15-20, 30-40, va 100-15-tacha talaba ukigan. Madrasani bitirib 
chikkanlar imom-xatib, kozixonalar va boshka ma’muriy ishlarda ish olib borar 
edi.
Ma’lumki, islom akidalari etikod va talablari, xukukiy va axlok me’yorlari 
«Kur’on va uning tavsiflarida, «Xadis»larida xamda shariat kullanmalari, iloxiy 
adabiyotlarida ifodalangan. «Kur’on»-dunyo madaniyatining ulkan boyligi islomda 
mukaddas kitob. Uarab tilida «Kiroat» ma’nosini anglatadi. «Kur’on» 114 suradan 

---

iborat. U kishilarni tenglikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, saxiylikka 
undaydi. 
Shunga kura u katta axlokiy kiymatga ega. Buni biz «Qur’on» ning necha 
asrlardan buyon insoniyatning eng ulug kadiriyati sifatida ezozlanib kelinishdan 
xam bilsak buladi. 
Lekin, «Qur’on»ning axlokiy tamoyillarini notugri talkin kilib, yoshlarni 
tugri yuldan ozdirishga xarakat kilgan ba’zi yovuz kuchlar xozirgi kunda xam 
tajovuz kilmakda.