M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

6. Adabiy til – uslubiy tarmoqlangan tildir.
Adabiy tildan ijtimoiy hayotning 
turli ko‘rinishlarida nutqning sharoitga qarab ish tutish mumkin. Bunda so‘zlovchining 
nutqiy sharoiti, ijtimoiy muhiti(uy, ko‘cha, majlis, to‘y yoki turli xil yig‘in, o‘quv 
dargohi va boshqa vaziyat) da so‘zlash shakli yoki nutq orqali ish ko‘rish jarayonidir. 
Bu faoliyatda nutqning og‘zaki yoki yozma shakli ham muhim rol o‘ynaydi. ( Bu 
haqda adabiy til usublari haqidagi mavzuda alohida to‘xtalamiz).
7. Adabiy til – qat’iy qoidalarga solingan me’yor sanaladi.
U o‘zbek tilidan 
ob’ektiv qonuniyat va qoidalari me’yorlariga bo‘ysunadi. Tilning morfologik, so‘z 
yasalishi imlo qoidalari, fonetik, orfoepiya va orfografiya, so‘z qoidalarning qo‘llash 
doiralarini ko‘rsatuvchi uslubiy belgilarida va boshqa sohalari asosida ish ko‘rish 
jarayoni anglashiladi. Bundan tashqari, adabiy til – yozuvda ham qat’iy qoidalarga 
asoslangan, me’yorlangan tildir. Adabiy tilning yozuv qoidalari quyidagi manbalarda 
aniq ko‘rsatiladi: 
1. O‘zbek tilining imlo qoidalari va imlo lug‘atlarda 
2. O‘zbek tilining orfoepik (talaffuz) qoidalari va orfoepik lug‘atlarda.
3. Ikki tili o‘zbekcha-ruscha (o‘zbekcha-inglizcha) inglizcha- o‘zbekcha lug‘atlarda.
4. O‘zbek tilining izohli lug‘atlarida .
5. O‘zbek tiliningatamalar lug‘atida.
6. O‘zbek tilining eksiklopedik(qomusiy) lug‘atlarida.
7. O‘zbek tilining frazeologik lug‘atlarida.

---

140 
8. O‘zbek tilining chastotali va chappa lug‘atlarida.
9. Oliy va o‘rta maxsus akademik litsey, kollejlar va umumta’lim maktablari uchun 
chiqarilgan ona tili darsliklarida.
10. O‘zbek tili bo‘yicha yaratilgan metodik qo‘llanmalar(ko‘rgazmali qurollar)da.
Adabiy til– an’anaviylikva tarixiy yo‘nalishga asoslangan bo‘ladi. Bu – adabiy 
til va uning me’yorlariga an’anaviy hodisa sifatida qabul qilinib, uning o‘tmish 
ajdodlarimiz tomonidan etib kelgan meros deb bilishga, uni hurmat qilishga, xalq 
mulki deb qarashga da’vat etadi. Til hodisalari va birliklariga hurmat, vorislik va 
meroslikni ta’minlaydi. Keyingi avlodga uni ma’naviy, madaniy(adabiyoti, san’ati 
jihatidan) boyitibyyetkazish majburiyatini yuklaydi.
Til me’yori doimiy xarakterga ega. U ma’lum vaqt o‘tishi bilan asta-sekin 
yangilanib boradi. Me’yordagi ayrim so‘zlar o‘rniga boshqasi keladi. M: A. Navoiy 
davrida men, sen-bog‘lamalari, hozirgi kunda -man, -san tarzida (boramen-boraman, 
kelasen-kelasan) yoki debon-deb, ul- u tarzda qo‘llanib kelmoqda. Til me’yori doimo 
harakatda va faoliyatda bo‘ladi. Tildagi imkoniyatlar u yoki bu so‘zni tanlashda 
nutqdagi til imkoniyatlaridagi sharoitga mos foydalanish- munosabatda adabiy me’yor- 
asosiy boshqaruvchilik rolini bajaradi. Adabiy tilda ana shu me’yor- muayyan qoidalar 
asosida davrga mos ommalashtirilib, ma’lum bir tizimga solinadi. Demak, me’yor- 
ma’lum bir til jamoasida mustahkam qo‘llanib kelayotgan lisoniy til hodisalari 
yig‘indisidir. Me’yor til ko‘rinish unsurlarining hammasiga taaluqlidir. Shunga ko‘ra 
adabiy til me’yorlari quyidagi me’yorlar asosida yashaydi: 
1. Fonetik me’yor .
2. Lug‘aviy me’yor.
3. Orfoepik (talaffuz) me’yori.
4. So‘z yasash me’yori.
5. Imloviy me’yor.
6. Sintaktik me’yor.
7. Uslubiy me’yor.
1. 
Fonetik me’yor
. Lotin yozuvidan yangi alifbo asosidagi hozirgi o‘zbek 
adabiy tilida 6 ta unli, 23 ta undosh tovushining qo‘llanish me’yori sanaladi.

---

141 
2. 
Lug‘aviy me’yor
. So‘z ma’no va variatnlarini hamma uchun tushunarli tarzda 
nutqda qo‘llash anglashiladi. So‘zning ma’nosini bilmasdan qo‘llash(mahsul-mas’ul, 
tana- ta’na kabi) paronim(dalil-dadil, ta’mirlash- ta’minlash kabi) , sinonimlarning 
o‘rnini anglamaslik (kalla-bosh) ruscha nutq mazmuni va jarayonlarini aynan tarjima 
qilish(bayramingiz bilan, boshliq o‘zidami kabi) holatlar ushbu me’yorning 
buzilganligini ko‘rsatadi. Lug‘aviy me’yorning to‘g‘riligini imlo, izohli va tarjima 
lug‘atlar orqali anglash keng yo‘l ochib beradi.
3.