|
IV BOB. NUTQ MADANIYATINING KO`RINISHLARI, EGALLASH
YO`LLARI HAQIDA TUSHUNCHA. TIL VA NUTQNING QIYOSIY
TAHLILI. O`ZBEK ADABIY TILI ME`YORLARINING TASNIFI
4.1.Nutq madaniyati, uning inson hayoti va faoliyatidagi o`rni
Suhbatda vazminlik va
o`rinli gapirish gapga
chechanlikdan yuqori turadi
F. Bekon
Tayanch iboralar:
Nutq, madaniyat, til madaniyati, nutq madaniyati, adabiy til,
sheva, nutq madaniyati fani tarixi, og‘zaki nutq, yozma nutq, fanning maqsadi,
vazifalari,
tilshunoslik,
adabiyotshunoslik,
uslubshunoslik,
mantiq,
falsafa,
pedagogika, psixologiya fanlari bilan aloqadorligi.
Nutq-inson tafakkuri mahsuli. U o‘zining ongli, mazmunan sermahsul va
jozibador nutqi bilan jamiyatda o‘rin topadi. Xususan, siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy
jihatdan betinim rivojlanib borayotgan yangi demokratik jamiyatimizda shaxs kamoli,
uning yuksak madaniyati va milliy xarakter xususiyatlari, milliy mentalitetga ega
yangicha dunyoqarashi bilan alohida mas’uliyat kasb etadi. Bu sohada, ayniqsa,
respublikamizning barcha oliy o‘quv yurtida o‘rganilayotgan “Nutq madaniyati” fani
ana shu maqsadga qaratilgan. Pedagogik yo‘nalishdagi ilm dargohlarida esa bu fan
“Nutq madaniyati” maqomida nom olib, u nafaqat talabalarga yuksak til madaniyati, til
qonuniyatlari, ularning qat’iy adabiy til me’yorlari asosida faoliyat ko‘rsatish,
pedagogik jarayonni ham shu asosda tashkil etishning nutqiy va uslubiy
xususiyatlarini, moddiy va ma’naviy jihatdan yuksak darajaga ko‘tarish omillari,
amallarini egallashga, izlashga da’vat etadi. “Nutq madaniyati” fani aslida tilshunoslik
fani negizida yaralgan bo‘lib, nutqimizda uchraydigan til qoidalariga rioya qila
olmaslik natijasida yuz berayotgan til xatolarining oldini olish, bu xatolarning yuzaga
kelish sabablarini anglash, shu asnoda adabiy til me’yorlari, mohiyatini muayyan
dalillar asosida namoyon etishdan iborat.
Endigi kunda bu fanning mazmun darajasi va chegarasi yanada kengaydi. Fan
122
maqsadi va mohiyati jihatidan yanada boyib, u talabalarga adabiy til me’yorlarini
o‘rgatib qolmasdan, adabiy til uslublarini egallash, bu adabiy til uslubidan
foydalanishga erishish, shu asnoda nutqning to‘g‘riligi, aniqligi, ifodaliligi,
ta’sirchanliligi va sofligi xususida ilmiy tushunchalar berishdan iboratdir. Nutq
jarayonida tilning badiiy tasviriy vositalaridan foydalanish, unda so‘z kuchi va
qudratini his qilishga o‘rgatish vazifalari bilan bir qatorda bo‘lajak o‘qituvchining
pedagogik faoliyatida nutq go‘zalligi, jozibadorligi, turli nutq uslublarida ish ko‘ra
olishi yuksak madaniyat asosi ekanligi ham yoritiladi. Shu asnoda bu fan orqali
ularning jamiyatdagi o‘rinlarini topib olishdagi xizmati va roli oydinlashtiriladi.
Bundan tashqari, nutq madaniyati nafaqat uning ko‘rkamligi bilan, balki milliy
madaniyat zaminidan nur olganligi tufayligina urf-odat, ajdodlarimizdan bizga meros
bo‘lib qolgan umriboqiy qadriyatlar, an’ana va etiketlarga yo‘g‘rilganda yanada
ma’naviy darajaga etishi asoslanadi. Ularda yuksak nutq madaniyati ruhini tarbiyalash,
adabiy til me’yorlari qoidalari asosida faoliyat ko‘nikmasini kamol toptirish, shu
asosda milliy urf-odat, qadriyat va etiqodlarimizni anglagan holda notiqlik san’ati
malakalarini ham egallashga xizmat qiladi. Bu talablar bilan qaraganda, ushbu fanning
maqsadi va vazifalari nihoyatda keng va murakkab bo‘lib, uning alohida xususiyatlari
namoyon bo‘lmoqda.
Inson bu ko‘hna olam qo‘ynida yashar ekan, u shu jamiyat kishilari bilan
muloqotga kirishib, munosabat ko‘rsatishga majburdir. Zero, har bir insonning
boshqalar, yoki ko‘pchilik bilan munosabati nutq orqali yuzaga chiqadi, shu asnoda
uning aql-zakovati, madaniyati va ma’naviyati namoyon bo‘ladi. Nutq til birliklari
asosida yuzaga keladi. Til esa, asl ma’noda moddiylik kasb etadi (lug‘aviy manosi –
nutq azosi hisoblanib, kishilarda nutq tovushi hosil qiladigan vosita), ikkinchi manosi
ham madaniyatga taalluqli bo‘lib, u ajdodlarimizdan bizlargacha yetib kelgan manaviy
meros sanaladi. Yoxud o‘zbek tilidagi lug‘at - so‘z manbasining umumiy yig‘indisidir.
Uchinchi manosi ijodiy mazmun kasb etib, so‘z manbasidan qanday va qay tarzda
foydalanib, nutq faoliyatimizdagi xatti-harakatimiz, aql-zakovatimiz, ruhiy holatimizni
ifoda etuvchi jarayon anglashiladi. Ko‘rinadiki, ikki manba faoliyat doirasi asosida
so‘z yotadi. So‘z – inson faoliyati, hayoti uchun to‘g‘ri, aniq mano kasb etib muomala-
123
munosabatda qo‘llansagina, u jon oladi, “tiriladi”. So‘z - muomala, suhbatda
qatnashmasa, umri hisharib boradi. Demak, har bir so‘z ham inson kabidir, lekin
insondan ko‘p yashaydi, uning mehri bilan avloddan- avlodga meros bo‘lib qolaveradi.
Shuning uchun so‘z manosini his qilish, uning kuch- qudratini anglash, u orqali bir-
biriga ijobiy tasir ko‘rsata olish esa inson madaniyati darajasini belgilaydi. Ulug‘
mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiy so‘z kuchi, qudratini his qilib unga shunday baho
bergan edilar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
