M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

sifatlash
deyiladi. Ayniqsa, nutq jarayonida sifatlashlar ko‘p uchraydi. Masalan: Qora kun, 
baxtli inson, oltin qo‘l, temir irodali odam, so‘zamol kampir, ishyoqmas yigit, ko‘ngli 
oq inson, oltin vodiy, serunum tuproq va hokazolar. Sifatlash doim biror shaxs, 

---

184 
predmet yoki voqea-hodisa oldidan kelib, uning xususiyati, xarakteri, belgisini ifoda 
etadi. Sifatlash nutq jarayonida tinglovchining shaxs yoki predmet xususiyatini aniq 
tasavvurga ega bo‘lishi uchun xizmat qiladi. 
Nutq jarayonida va badiiy adabiyotda qo‘llaniladigan badiiy tasviriy vositalardan 
biri - 
kinoya
dir. Kinoya tashqi nutq tomonidan uncha aniq namoyon bo‘lmaydi, balki 
chuqurroq o‘ylab haralganda, unda ifodalanayotgan so‘z, ibora tinglovchida 
“ikkinchi” fikrni yuzaga keltiradi. Talmovsirab, bilib turib bilmaslikka olish, mazax va 
kalaka qilish kabi holatlarni ifodalaydi. Satira( achchiq kulgi) yoki yumor (yengil 
kulgi) ni paydo qiladi. Masalan: og‘ir o‘lim to‘shagida yotgan chol kampiriga debdi: 
-Men o‘lganimdan keyin, u vabo kasali bilan o‘ldi, deb aytinglar. 
-Nimaga... - hayron bo‘lib so‘rabdi kampir. 
-Chunki vabo yuqumli kasal... Senga hech kim yaqinlashmaydi - javob beribdi chol. 
Kinoya’ning kesatiq, zil ketkizish, qochirim kabi turlari bo‘lib, u nutqqa ko‘p 
qo‘llanadi. Maslan, qochirim shakliga quyidagi voqea misol bo‘la oladi: 
- San ajoyib yigitsan, doim mehribonsan, - dedi Ahmad do‘stim. 
- Buni qachon sezding, do‘stim... 
- Uxlagan paytimda... - deb javob berdi do‘sti. (Yumordan) 
Bundan tashqari, kinoyada mensimaslik, birovning ustidan achchiq kulish 
(satira) sezilib turadi. Ayniqsa, A.Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida Qobil bobo 
ho‘kizini o‘g‘irlatgach, Amin oldiga borganda, ularning dialogidan Aminning Qobil 
boboga nisbatan nopisandligini uning kinoyasi orqali sezish mumkin: 
- Bisotimga hech narsa yo‘q... 
- O‘zi qaytib kelmasmikan?.. Birov olib ketsa qaytib kelaver deb qo‘yilmagan ekan-da! 
Necha yig‘lanadi? A? Yig‘lanmasin. 
SHunday qilib, nutq jarayonida fikrni ifodalash uchun juda ko‘p badiiy ifodaviy 
tasvir vositalar mavjudki, ular nutqni tinglovchiga oson, yengil, rang-barang, yoqimli 
va ta’sirchan yyetkazish uchun qo‘llaniladi. Bu esa so‘zlovchining nutq jarayonida 
ulardan qanchalik darajada unumli foydalanishga bog‘liqdir.