Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

IJTIMOIY FALSAFA FANIPREDMETI, MAQSAD
VA VAZIFALARI
Ijtim oiy falsafaning predm eti va obyekti. 
Ijtim oiy falsafa -
falsafaning muhim tarkibiy qism i boMib, u jam iyatning mohiyati, 
uning hayoti va taraqqiyoti qonuniyatlarini, undagi hodisa va ja - 
rayonlarni yaxlit tizim sifatida o'rganadi. Shuningdek, ijtim oiy fal­
safa turli jam iyatlam ing o 'za ro aloqadorligini, ularga hos b o ‘Igan 
um um iy jihatlam i o ‘rganadi. Ijtimoiy falsafa tarixiy jarayonlam i, 
ulam ing obyektiv va subyektiv tomonlari, taraqqiyot qonunlarining 
o‘zaro bog‘liqligini tadqiq va tahlil qiladi.
Ijtim oiy falsafa insonlarning am aliy faoliyati va ular o‘rtasidagi 
ijtimoiy munosabatlarni ham tahlil qiladi. Insonlar ishlab chiqarish, 
ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, m a’naviy, axloqiy, estetik va boshqa amaliy 
faoliyatlari jarayonida o ‘z hayotlari uchun zarur boMgan m oddiy 
v a m a’naviy qadriyatlam i yaratadilar, tabiatni o ‘zlariga m os hol- 
da o ‘zgartiradilar, o'zlariga zarur boMgan m adaniy-m a’naviy va 
ijtimoiy muhitni yaratadilar. Shu kabi faoliyat jarayonida, o ‘za- 
ro turli m unosabatlar o ‘matadilar. Bular ishlab chiqarish, siyosiy, 
m a’naviy, sotsial va boshqa ijtimoiy m unosabatlar boMib, ulam ing 
m ajm ui jam iyatning tuzilishi yoki tarkibini tashkil etadi. Shuning 
uchun ham ijtimoiy falsafa jam iyatni a w a lo , o 'zaro ijtimoiy muno- 
sabatlarga kirishgan insonlar majmuasi sifatida o ‘rganadi.
Dem ak, insonlarning turli ko'rinishdagi faoliyati va ular 
o 'rtasid a kechadigan ijtim oiy m unosabatlar ijtim oiy hayotning 
asosiy mazmunini tashkil etadi ham da jam iy at taraqqiyotini bel- 
gilaydi. Shuning uchun ular ijtim oiy falsafaning diqqat m arkazida 
turadi.
Ijtim oiy falsafa insonlarning faoliyati va ijtim oiy m unosabat- 
larining obyektiv ham da subyektiv tom onlarini tahlil qiladi. Chun- 
ki ijtimoiy m unosabatlam ing mavjudligi obyektiv qonuniyatlarga
7

---

asoslanadi, shuningdek uning ishtirokchilari boMgan insonlarning 
hoxish-istaklari, maqsadlari, ideallari, tafakkuri kabi subyektiv 
om illar ham bu jarayonda muhim aham iyatga ega hisoblanadi.
Ijtim oiy falsafaning asosiy m asalasi, bu — insonlarning ongi, 
tafakkuri ham da borligM, turmushi, y a ’ni, bir tom ondan, ulam ing 
m aqsadlari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy-axloqiy muam- 
molari va ikkinchi tomondan, ularning hayoti va faoliyatining 
obyektiv shart-sharoitlarining o ‘zaro bogMiqligi masalasidir.
S.L. Frank ijtimoiy falsafa predm eti va muam m olarini tushun- 
tirish uchun shunday nazariy savollar qo‘yadi: “Ijtim oiy hayot 
o ‘zi nim a? U ning zam on va makonda namoyon boMishi, y o w o y i 
k o ‘chm anchilam ing oddiy oilaviy-qarindoshlik yacheykasidan 
boshlanib, hozirgi m urakkab va zamonaviy davlatlargacha boMgan 
xilm a hil k o ‘rinishlari ortida yashiringan um um iy tabiati qanday? 
Jam iyat hayoti inson hayotida qanday o ‘rin egallaydi? Inson nim aga 
intiladi, uning konkret o ‘m i qanday v a u o‘zining ijtimoiy borligMni 
shakllantirib nim aga erishishi m um kin? Va nihoyat, insonning ijti­
moiy hayoti yangi dunyoviy kosm ik jam iyatda qanday o ‘ringa ega, 
bunda uning aniq maqsadi qanday?” 1.
Shu o 'rin d a 200 у il a w a l fransuz mutafakkiri, sotsial utopisti A. 
Sen-Sim on tomonidan qo‘yilgan m asalalar ham diqqatga sazovor. 
U ning ta’kidlashicha, “jam iyat haqidagi fanlam ing asosiy vazi- 
fasi shundan iboratki, o ‘z davrida jam iyat qurilishining eng yaxshi 
darajasiga erishish uchun, bu tizimni rivojlantirish ham da bu tizim 
o ‘zining taraqqiyot cho‘qqisiga etganda u inkor etilishi, shunda 
olim lar tomonidan to ‘plangan m ateriallar asosida uni yangi- 
lash lozimligini boshqamvchi va hukm dorlar anglab etishi uchun 
kerak."2
Taniqli m s faylasufi K.X.M om djyanning fikricha: “Ijtim oiy fay- 
lasu f nimani o ‘rganmasin: jam iyat strukturasidagi tashkilotlar yoki 
ulam ing ijtimoiy hayotdagi funksional jihatlarinim i, tarix dinami-
1 
Франк С. JI.
Духовные основы общества. М., 1992. С. 15.
2 Сен-Симон А.
Избранные сочинения. М.- Л., 1948. Т. II. С. 273-274.
8

---

kasi yoki uning tamoyillari bo‘ladimi, u o ‘sha inson faoliyatining 
turli hil k o ‘rinishlari va o ‘ziga hosliklarini o ‘rganadi”‘.
Insonning biosotsial mohiyatini nam oyon etish imkoniyati- 
ga ega bo‘lgan ijtimoiy borliq, ijtimoiy jarayonlam ing shaklla- 
nishi va rivojlanishi qonuniyatlari ijtimoiy falsafaning fan sifatida 
bahs mavzusini tashkil etadi. Jam iyat bir butun yaxlit tizim sifati­
da rivojlanadim i? Uning harakatlantiruvchi kuchlari nimada? In­
son “m e’yori”ning nam oyon boMishining ibtidosi boMgan ijtimoiy 
borliq nim a? Uning m urakkab xilma-xil qirralari nim alardan ibo- 
rat? Inson qanday pay do boMgan, uning siru-asrorlari nimada? 
Shaxsning jam iyat taraqqiyotidagi roMini qanday tushunm oq ke- 
rak? Inson ijtimoiy borliq mohiyatini, uning kelajagini oldindan 
bilishga qodirmi? Um um bashariy m uam m olar va ulam i hal qilish 
yoMlari qanday?
Ijtim oiy falsafa predm etining ancha keng um um iy tavsifini endi 
ikkita qisqagina fikr bilan yakunlash mumkin:
ijtimoiy falsafa “antropotsentrizm tamoyillariga asoslanib jam i- 
yatni bir butun tizim sifatida, uning um um iy qonuniyatlari, ulam i 
harakatga keltiruvchi va rivojlantiruvchi kuchlar ham da uni qurshab 
turgan tabiat va atrof-m uhit bilan aloqadorligini tadqiq qiladi”2;
“ ...ijtimoiy falsafiy nazariyalar jam iyatni, o ‘zaro hamkorlikda 
boMgan kishilar o ‘zlarining va jam oalari hayotini qanday tashkil 
etishlarining universal qonuniyatlarini ham da bu qonunlar konkret 
shaklda qanday namoyon boMishi xususiyatlarini tushunishga yor- 
dam beradi...Ijtim oiy falsafaning tadqiqot predm eti faqatgina jam i­
yatni em as, shu bilan birga sotsium yoki sotsiallikni ham o ‘z ichiga 
oladi”3.