Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Jam iyatning tarixiy shakllari m ohiyati v a xususiyatlari.
Jam iyatning tiplari va tarixiy shakllariga oid bir qator fikrlar hamda 
konsepsiyalar ilgari surilgan. U larda muayyan m ezonlar asos qilib 
olingan. M asalan, Forobiy insonlar jam iyatini m adaniy-tarixiy ji- 
hatdan ikki tipga ajratadi:
1. ToMiq jam iyat boMib, u o ‘zida:
— Yer yuzidagi jam i insonlam i qamrab oluvchi yirik jam iyat;
— Yerning muayyan qism ida yashovchi bir m illat yoki bir dinga 
mansub kishilarning o 'rta jam iyati;
— M uayyan qavm yoki dinga m ansub bir shahar jam iyatini qam ­
rab oladi.
2. B ir qishloq, ovul, yoki b ir oiladan iborat boMgan toMiqsiz 
jam iyat1.
Forobiyning fikricha, “E ng yaxshi fazilat va oliy darajadagi 
kom illikni kichik birligi shahar hisoblanadigan m adaniy jam iyat 
ichidagina qoMga kiritish mumkin. ToMiqsiz jam iy atlar insonni
1 
Forobiy.
Fozil shahar aholisi.-T.: Sharq, 1999. - 82-83-b.
31

---

takom illashtirishga qobil emaslar” 1. Forobiyning bu fikrlari Aflo- 
tu n va Aristotelning jam iyatga oid qarashiaridan farq qiladi, chun- 
ki u jam iyatdagi o'zgarishlam i inobatga olgan. Jam iyatni to‘liq va 
to ‘liqsizga ajratar ekan, Forobiy shahar to ‘liq jam iyatning birinchi 
bosqichidir, deb e’tiro f etadi. Aflotun va Aristotel esa to 'liq ja ­
m iyatni shahar bilan chegaralaganlar va shahar insoniyat jam iyati 
takom ilining oxirgi darajasi, jam oaviy baxt-saodatning bosh mar- 
kazi deb ta’kidlaganlar. Forobiy esa, butun dunyodagi jam iyat ha- 
qida fikr yuritib, uning hukmdori qandaydir alohida olingan xalq, 
qavm yoki jam oa boshlig‘i emas, balki butun madaniy dunyodir deb 
ta’kidlaydi va bu fikri bilan yunon faylasuflaridan ilgarilab ketadi.
N em is mutafakkiri Gegel fikricha, jam iyatning mukammal turi 
G erm an davri hisoblanadi. B u davrda ilgari bo‘lmagan holat: ilohiy 
va insoniy tabiatning birlashishi, fuqaro jam iyatining intellektual 
ilohiy podsholik bilan birlashishi ro‘y berdi. B u birlashishning 
m uhim sababchilaridan biri, barcha insonlar teng, ozod va o ‘z ha- 
yotlarini o'zlari belgilaydilar kabi ta ’limot beruvchi xristianlikdir. 
Insonning ichki erkinligini ta-’m inlagan holda xristianlik, uning 
ozodligi real ro‘y berishi va tadbiq etilishi lozim, deb hisoblaydi.
D em ak, G egel jam iyat tiplariga tarixiy jih atd an yondashib, 
uning asosiy mezoni sifatida inson erkinligi va uning m a’naviy ka- 
m olotini ta’minlaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar bilan tavsiflaydi.
Yana bir nemis faylasufi M .Veber boshqaruvning m azm uni ji- 
hatidan jam iyatning quyidagi tarixiy tiplarini k o ‘rsatib o ‘tadi:
— antik jam iyat (an’anaviy boshqaruv);
— feodal jam iyat (xarizmatik boshqaruv);
— kapitalistik jam iyat (ratsional boshqaruv).
Vebeming fikricha, A ntik jam iyatda hukm ronlik va hokim iyat 
hukm ronlar va itoatkorlar o ‘rtasida muqaddas sanalgan va “azal- 
dan shunday bo‘lib kelgan”, deb hisoblangan. Bunday jam iyatda 
hukm dor va itoatkor o ‘rtasidagi m unosabat m a’muriy yoki iqti­
sodiy qonunlar va tam oyillar bilan em as, balki an’anaviy burch va 
xukm dorga sodiqlik kabi hislar bilan izohlanadi.
1 0 ‘sha asar. - 69-b.
32

---

Taniqli ingliz faylasufi K arl Popper esa jam iyatni ikki tipga: 
ochiq va yopiq jam iyatga ajratadi. U bunda boshqaruvning ratsio- 
nal darajasini mezon qilib oladi. U ning fikricha, ochiq jam iyat:
— fikrlar xilm a-xilligi (plyuralizm);
— xususiy mulkchilik;
— individual erkinlik;
— ratsionallikka asoslangan individual m anfaatdorlik kabi xu- 
susiyatlarga ega bo‘ladi.
Yopiq jam iyat esa o ‘zida:
— totalitarizm;
— kollektivizm:
— irratsionalizm;
— utopizm kabi sifatlarni mujassamlashtiradi.
Jam iyatning tarixiy tiplari m asalasida taniqli sotsiolog E. Gid- 
dens quyidagi sxem atik jadvalni keltiradi1:
Hozirda ko‘plab olim lar industrial va postindustrial jam iyat 
shakllariga a ’sosiy e ’tibor qaratmoqdalar. Q uyida biz jam iyatning 
mazkur tiplari haqida to ‘xtalamiz.