|
1.3.1- rasm. Tafakkur va uning o‘ziga xosliklari
Tafakkur shakllari – fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning
bog‘lanish usuli bo‘lib, u tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida
mavjud bo‘ladi.
Tushuncha – narsa va hodisalarning umumiy muhim belgilarini aks ettiruvchi
tafakkur shakli bo‘lib, u ma’lum bir mantiqiy usullardan taqqoslash, analiz, sintez,
abstraksiyalash, umumlashtirishlar foydalanilgan holda hosil qilinadi.
Hukm – narsa-buyumga ma’lum bir xossaning, munosabatning xosligi yoki
xos emasligini ifodalovchi tafakkur shakli bo‘lib, fikr yuritish jarayonida narsa-
buyumlar va hodisalarning oddiy, tashqi xususiyatlari bilan birga ularning ichki,
zaruriy bog‘lanishlarini, munosabatlarini bilib boramiz.
Xulosa chiqarish – bir qancha hukmlarning mantiqiy bog‘lanishi natijasida
hosil bo‘lgan yangi hukm. Xulosa chiqarish fikr o‘rtasidagi shunday bog‘lanishdirki,
mazkur bog‘lanish natijasida bir yoki undan ortiq hukmlardan uchinchi hukm
keltirib chiqariladi. Xulosa chiqarish uch turga bo‘linadi: induktiv, deduktiv va
anologik.
Tafakkur qonunlari – muhokama yuritish jarayonida fikrlar o‘rtasidagi
mavjud zaruriy aloqalar, muhokamani to‘g‘ri qurish uchun zarur bo‘lgan talablar.
Tafakkur qonunlariga fikrning aniq bo‘lishi, fikrning izchilligi va tizimliligi, fikrlash
jarayoninining ziddiyatsizlik xususiyatiga ega bo‘lishi, fikr yuritish jarayonida chin
mulohazalardan foydalanish kabilar kiradi.
Pedagogik
tafakkur
esa,
obyektiv-subyektiv
tarbiyaviy
o‘zaro
munosabatlarni, shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga bevosita ta’sir etuvchi
bolalar va kattalarning o‘zaro birgalikdagi harakatini bilish va anglash natijasida
yuzaga keladi. Pedagogik fikrlash tarbiyachining ta’lim-tarbiya amaliyotini anglash,
tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish, baholashga imkon beruvchi kasbiy fikrlash
qobiliyati sifatida shakllanadi.
Yangicha pedagogik tafakkur eski, odatdagi fikrlashning yangi shart-
sharoitlar va hayot talablariga mos kelmasligi sababli yuzaga keladigan qarama-
qarshilik natijasida yuzaga keladi. U o‘zida ijodiy va novatorlikni aks ettiradi.
Pedagogik fanlar rivoji, nazariy konsepsiyalarning yuzaga kelishi, yangi
metodik tizim va texnologik jarayonlarning yaratilishi muntazam ravishda
pedagogik
tafakkurni
yangilashni
talab
etadi
va
maktab
amaliyotini
takomillashtirishning bosh sharti sifatida xizmat qiladi.
Ilmiy-pedagogik tafakkur dialektika qonunlari asosiga quriladi. Unda bolalar
hayotiy faoliyatining tashqi shart-sharoitlari va tasodifiy stimullari taqozo etuvchi
o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z-o‘zini harakatga yo‘naltirish nuqtai nazaridan
pedagogik dalil, vaziyat, hodisa, voqeliklar hisobga olinadi. Bola qanday harakat
qilishiga qaramasdan, uning xulq-atvori va shaxsini tahlil etishda nafaqat aniq
yaxshi yoki yomon xatti-harakatiga oid dalillar, balki uning ichki olami bilan bog‘liq
ideal, motiv, ehtiyoj, qiziqishlarini hisobga olish zarur. Masalaga bunday yondashuv
shakllanayotgan shaxsning xulq-atvori tasodifiymi yoki xarakteridagi qonuniyat
natijasi ekanligini ishonchli aniqlash imkonini beradi. Bu esa xulq-atvorni
pedagogik savodxonlik bilan tahlil etish, ungi asosli baho berish va to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatishga yordam beradi.
Pedagogik, shuningdek, hayotiy nuqtai nazardan bolalarning o‘zaro
birgalikdagi harakati nafaqat tarbiya obyekti sifatida, balki o‘z-o‘zidan shaxsiy
hayot aks etadigan, anglaydigan, o‘z-o‘zini qayta tashkillashtiradigan
ijodiy harakatlanuvchi subyektlar tarzida namoyon bo‘ladi. SHuning uchun
pedagoglar bolalarning fiikrlashi va xulq-atvoridagi turli kutilmagan, oddiy
bo‘lmagan istalgan vaziyatlarga tayyor bo‘lishi va operativ ta’sir ko‘rsatishi lozim.
Haqiqiy ma’nodagi pedagogik tafakkur pedagogga tayyor namunalardan voz
kechish, yangilikni qabul qilish, narsa-hodisalar uyg‘oq nigoh bilan qarash, qarama-
qarshiliklarni tahlil etish va uni hal etishga yo‘l topishga yordam beradi.
Pedagogik tafakkurning qator mezonlari va parametrlarini ajratib ko‘rsatish
mumkin:
- tarbiyaviy hodisalar va dalillarni yaxlitlikda, o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro
bog‘liqlikda tahlil etish qobiliyati;
- pedagogik o‘zaro harakat va ta’sir ko‘rsatishning genezisini ko‘ra olish
qobiliyati;
- pedagogik harakatning ta’lim-tarbiya maqsad va natijalari bilan o‘zaro
taqqoslay olish qobiliyati;
- pedagogik tafakkur yuritish jarayonida fikrlashning barcha turlari va
usullarinidan foydalanish qobiliyati;
- pedagogik voqelikni tahlil etish va umumlashtirish, pedagogik nuqtai
nazardan haqiqat va yolg‘onni farqlay olishni yaxlitlikda amalga oshirish qobiliyati;
- pedagogik voqelikni tahlil etishda mavhumlikdan, aniqlikka qarab borish
qobiliyati;
- murakkab shablon va stereotiplardan rad etish, yangi baho, umumlashma,
yondashuv, harakatlarni izlab topish qobiliyati;
- amaliy, ijodiy izlanishda nazariya va yangi g‘oyalardan foydalanish
qobiliyati;
- bolalar bilan dialog jarayonida dalilarni samarali qo‘llash va ishonchli
asoslash qobiliyati;
- fikriy egiluvchanlik va tezkorlikning namoyon bo‘lishi qobiliyati;
- taktik va strategik harakatlarni farqlay olish qobiliyati.
Do'stlaringiz bilan baham: |
