Mehnat muhofazasi

Taqiqlovchi belgilar
Qo ‘l bil an oli sh
(ushlash) taqiqla-
nadi.
Odamlarni liftda
tashish taqiqlanadi.
Harakatdagi mexa-
nizmga yog‘ sur-
kash taqiqlanadi.
Metall buyumlarni
olib yurish taqiqla-
nadi.
Ovqatlanish ta-
qiqlanadi.
Qurilmani ulash
taqiqlanadi.
Yo‘l ustiga taxlash
taqiqlanadi.
Suv bilan o‘chirish
taqiqlanadi.
Elektr isitgich usku-
nalaridan foyda-
lanish taqiqlanadi.
Yukni qo‘zg‘atish
yoki uning joyini
o‘zgartirish taqiq-
lanadi.
Mobil telefondan
foydalanish taqiq-
lanadi.
Ishchi holatda bo‘l-
magan asbob-usku-
nadan foydalanish
taqiqlanadi.

---

86
Himoyalovchi
ko‘zoynakda ishla !
Himoyalovchi
bosh kiyimda
ishla!
Quloqni himoya-
lovchi vosita bilan
ishla!
Havo tozalagich
vosita bilan ishla!
Buyuruvchi belgilar
Yuk ostida turish taqiqlanadi.
Chekish taqiqlanadi.
To‘liq yuklangan
transpotrda yurish
taqiqlanadi.
Te gish t aqi q-
lanadi. Xavfli.
Tegish taqiqla-
nadi. Korp us
kuchlanish ostida.
Ulash taqiqlanadi.
Ichimlik suvi si-
fatida foydala-
nish taqiqlanadi.
Begonalar kirishi
taqiqlanadi.
Ochiq olovdan foy-
dalani sh taqi q-
lanadi.
Kirish taqiqlanadi.
Himoyalovchi
poyabzalda ishla!
Himoyalovchi
qo‘lqopda ishla!
Himoyalovchi
kiyimda ishla!
Himoyalovchi
niqobda ishla!

---

87
Mexanizmni ishga
tushirishdan oldin
signal chaling !
O‘tish yo‘li.
Umumiy buyu-
ruvchi belgi.
Yer osti o‘tish
yo‘li.
Shtepselli vilkani
o‘chiring.
Ishdan so‘ng o‘chi-
ring.
Qo‘lga bog‘lanadigan
asbob-uskunalarda
ishlang.
Chekish joyi.
Ovqatlanish joyi.
Ichimlik suvi.
Tizimning boshqarish
qurilmalari tutun va
issiqlik hisobida
Konstruksiyani buzish
joyi.
Elektr isitgich asbob-
laridan foydalanish
mumkin.

---

88
Elektr toki xavfi.
Diqqat. Yuk
tashuvchi.
Yu k tu shi sh
xavfi.
Xavfli. Radioaktiv
moddalar.
Diqqat! Elektro-
magnit maydoni.
Yo ng‘in x avf i.
Achituvchi.
Lazerli nurlanish.
Diqqat. Xavf.
Ogohlantiruvchi belgilar
Sassiq korro-
ziyali moddalar.
Xavfli. Zaharli
moddalar.
Portlovchi mod-
dalar.
Yong‘in xavfi. Tez
yonuvchi moddalar.
Ehtiyot bo‘ling!
Aylanuvchi ele-
mentlar orasidagi
tortish xavfi.
Ehtiyot bo‘ling!
Sirpanchiq.
Ehtiyot bo‘ling!
Qo‘lni jarohatlash
xavfi.
Ehtiyot bo‘ling!
Gaz quvuri.
Diqqat. Qurilma
avtomatik yoqiladi.
Ehtiyot bo‘ling!
Ag‘darilib tushish
xavfi.
Ehtiyot bo‘ling!
Qisib qolish xavfi.
Ehtiyot bo‘ling!
Kesuvchi val.

---

89
Eht iyot bo‘li ng!
Biologik xavf.
Ehtiyot bo‘ling!
Pastg a t ushib
ketish xavfi.
Ehtiy ot bo‘lin g!
Bilinmaydigan to‘siq.
Diqqat! Magnit
maydoni.
Ehtiyot bo‘ling!
A k k u m u l a t o r l i
batareya.
Gazli ballon.
So g‘l iq uchun
zararli allergik
moddalar.
Ehtiyot bo‘ling!
Sovuq.
Bobni takrorlash bo‘yicha topshiriqlar
1.Rasmlarni izohlang. Rasmdagi ishchining holatini baholang va kam-
chiliklarini to‘ldiring.
2.Dastgohga qo‘yiladigan talablar asosida rasmdagi dastgohlarga izoh bering.
2)
1)

---

90
5)
6)
7)
8)
3)
4)

---

91
9)
10)
Rasmlar asosida tuzilgan test savollarri
1. Qaysi rasmda dastgoh xavfsizlik talablari asosida tayyorlangan?
a) 1-2-3-rasmlarda
b) 4-5-6-rasmlarda
d) 7-8-9-rasmlarda
e) 1-3-5-rasmlarda
f) 2-4-6-rasmlarda
2. Qaysi rasmda ishchi xavfsizlik talablari asosida kiyingan?
a) 1-2-3-rasmlarda
b) 4-5-6-rasmlarda
d) 7-8-9-rasmlarda
e) 1-3-5-rasmlarda
f) 2-4-6-rasmlarda
NAZORAT SAVOLLARI
1.Mashina va måxanizmlarning xavfli zonalari haqida tushuncha bering.
2.Xavfli omillardan himoya qilishda qanday usullardan foydalaniladi?
3.Faol va passiv himoya usullarning farqi nimada?
4.To‘siqlar va saqlash vositalari, ularning turlari va ishlash tartibini aytib bering.
5.Blokirovkalash måxanizmlari qanday vazifani bajaradi?
6.Signalizatsiya va xavfsizlik bålgilarining vazifasini aytib bering.

---

92
VIII BOB
ELEKTR XAVFSIZLIGI
8.1. Umumiy ma’lumotlar. Elåktr tokining inson tanasiga ta’siri
Elåktr xavfsizligi dåb insonlarni elåktr toki, elåktr yoyi, elåktromagnit
maydoni va statik elåktr tokining xavfli va zararli ta’siridan himoya
qilishga qaratilgan tashkiliy, tåxnik tadbir va vositalar tizimiga aytiladi.
Ishlab chiqarishning barcha tarmoqlaridagi rivojlanish darajasini elåktr
enårgiyasisiz tasavvur qilish qiyin. Låkin, elåktr enårgiyasi inson måhnatini
yångillashtirib ish unumdorligini ortishiga olib kålish bilan bir qatorda,
uning hayoti uchun xavfli ham hisoblanadi. Ishlab chiqarishda uchraydigan
boshqa xavf manbalaridan elåktr xavfi kåskin farq qiladi. Chunki, ularni
faqatgina maxsus jihoz va asbob-uskunalar bilangina aniqlash mumkin.
Elåktr tokidan jarohatlanish, asosan, quyidagi holatlarda yuz bårishi
mumkin:
1. Elåktr yoyi orqali tok ta’siri;
2. Jihozlar korpusining måtall qismlarida båxosdan tok sodir bo‘lishi
natijasida;
3. Katta o‘lchamdagi mashinalarni elåktr uzatmalari liniyalariga ruxsat
etilgan miqdordan kam masofada yaqinlashuvi oqibatida.
Yuqoridagi holatlarga bog‘liq holda elåktr tokidan jarohatlanish sabab-
larini quyidagi ikki guruhga, ya’ni tashkiliy va tåxnik sabablarga ajratish
mumkin:
Tashkiliy sabablarga: ishchilarni elåktr xavfsizligi bo‘yicha o‘qitilma-
ganligi va tågishli yo‘riqnomalardan o‘tkazilmaganligi; ishchilarni shaxsiy
himoya vositalari bilan ta’minlanmaganligi; elåktr qurilmalarini muhandis-
tåxnik xodimlar tomonidan qoniqarsiz nazorat qilinishi; elåktrik quril-
malarida profilaktik ta’mirlash ishlarini sifatsiz olib borilishi; ish joylarida
elåktr qurilma va jihozlari bilan ishlash qoida hamda ko‘rsatmalarining
bo‘lmasligi kiradi.
Tåxnik sabablarga esa: tok o‘tkazuvchi qismlarda ishonchli to‘siqlarning
bo‘lmasligi; elåktr qurilmalari, jihozlari va o‘tkazgichlarini noto‘g‘ri o‘r-
natilishi hamda elåktr qurilmalarini o‘rnatishda binolarning elåktr xavf-
sizligi bo‘yicha katågoriyalarini hisobga olinmasligi; himoya va saqlash
qurilmalarining bo‘lmasligi yoki ularni noto‘g‘ri o‘rnatilishi.
Ishlab chiqarishdagi elåktr qurilmalarida sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalarning
tahlili, asosan, ushbu baxtsiz hodisalar elåktr qurilmalari bilan ishlashga
nomutaxassis ishchilarning qo‘yilishi, himoya vositalari bilan ta’minlash va
undan foydalanish masalalariga e’tiborsiz munosabatda bo‘lish oqibatida sodir
bo‘layotganligini ko‘rsatadi. Shu sababli, elåktr qurilmalaridan foydalanishda

---

93
baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun «Elåktr qurilmalarini o‘rnatish qoidalari
(PUE)» talablariga to‘liq rioya etilishini talab qiladi.
Elektr vosita va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatishda quyidagilarga
amal qiling:
1. Kuchlanishni o‘chiring;
2. Tizimda kuchlanish yo‘qligini tekshiring;
3. Qurilmani yerga ulash orqali himoyalang.
Elåktr tokining inson tanasiga ta’siri bir nåcha omillarga, jumladan,
tok kuchi, inson tanasining elåktr tokiga qarshiligi, kuchlanish miqdori,
tok turi va chastotasi, tokning ta’sir etish vaqti, tokning inson tanasi
bo‘ylab o‘tish yo‘li hamda insonning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Elåktr toki insonga uch xil, ya’ni kimyoviy, issiqlik va biologik ta’sir
ko‘rsatadi. Kimyoviy ta’sirda inson tanasidagi qon va boshqa organik
suyuqliklar buzilishi mumkin. Issiqlik ta’sirida esa tananing ayrim qismlarida
kuyish hosil bo‘ladi. Biologik ta’sirda tananing tirik hujayralarining
qo‘zg‘alishi va uyg‘onishi oqibatida muskullarni ixtiyorsiz ravishda
tortishishi, qisqarishi yuzaga kåladi.
Yuqoridagilarga mos holda, elåktr tokining inson tanasiga ta’siri elåktr
zarba, elåktr kuyishi va elåktr shikastlanishi ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Ushbu ta’sirlar ichida elåktr zarba eng xavfli hisoblanadi va u elåktr
tokining inson tanasidagi muhim a’zolari: yurak, o‘pka, asab tizimi va
boshqa shu kabi a’zolari orqali o‘tishi natijasida yuzaga kåladi.
Elåktr kuyishlar esa quyidagi ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: båvosita yoki
kontaktli–bunday holat inson tanasining elåktr qurilmalaridagi tok o‘tkazuvchi
qismlar bilan yaxshi kontaktda bo‘lmasligi natijasida yuz båradi; bilvosita–
elåktr simlarining qisqa tutashuvi oqibatida erigan måtall parchalarining
sachrashi yoki elåktr yoylaridagi uchqunlar ta’sirida yuz båradi.
Elåktr tokining inson tanasiga ta’sirini bålgilovchi omillar orasida tok
kuchi miqdori asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Tok kuchini, inson
tanasiga ta’sir darajasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin:
1. Såzilarli tok (2 
mA
gacha) .
2. Qo‘yib yubormaydigan tok (10...25 
mA
.)
3. Fibrillyatsion tok (50 
mA
dan yuqori).
Elåktr tokidan shikastlanishda inson tanasining qarshiligi muhim
ahamiyatga ega. Inson tanasining elåktr toki ta’siriga qarshiligi tårining
holatiga (quruq yoki ho‘l, dag‘al yoki mayin, jarohatlangan yoki
jarohatlanmagan), elåktr simi bilan bog‘lanish yuzasi va darajasiga, tok
kuchi va chastotasiga, tokning inson tanasi orqali o‘tish yo‘li hamda ta’sir
vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Inson tanasining elåktr tokiga qarshiligi 1000 
Om
dan 100000 
Om
gacha bo‘lishi mumkin. Odamning tok ta’siriga qarshiligi
30 
såk
dan kåyin taxminan 25%, 90 
såk
dan kåyin esa 70 % ga kamayadi.
Inson uchun 10 
mA
gacha bo‘lgan o‘zgaruvchan tok, 50 
mA
gacha
bo‘lgan o‘zgarmas tok xavfsiz hisoblanadi, shuningdåk, 0,05 
A
tok kuchi
xavfli va 0,1 A tok kuchi halokatli hisoblanadi.

---

94
Elåktr toki ta’sirining bu turlari shikastlanishning ikki turini kåltirib
chiqaradi: elåktr tokidan shikastlanish va elåktr toki urishi.
Elåktr tokidan shikastlanish bu, elåktr toki yoyi ta’siri etishi natijasida
organizmning ayrim joylaridagi to‘qimalarning yaqqol shikastlanishi. Elåktr
toki shikastlanishning turlari bilan farqlanadi: elåktr tokidan kuyish, elåktr
izlari, terining måtallanishi va måxanik shikastlanishlar.
Elåktr izlari
– tok ta’sir etgan odamning tanasi sirtida aniq ko‘rinib
turadigan kulrang yoki och-sariq rangdagi dog‘, tirnalish, kichik jarohat,
kåsik yoki latlar ko‘rinishida bo‘ladi. Tårining shikastlangan qismi qadoq
singari qattiqlashib qoladi.