Mehnat muhofazasi

Elåktr toki urishi dåganda
, organizm orqali elåktr toki o‘tganida tirik
to‘qimalarning asabiylashishi natijasida mushaklarning ixtiyorsiz ravishda
tortishib qolishi tushuniladi.
Odam organizmi elåktr tokining ta’siri qanday oqibatlarga olib kålishiga
qarab, elåktr toki urishini shartli ravishda quyidagi to‘rt darajaga ajratish
mumkin:
1-daraja, odamning mushaklari tortishib qoladi, ammo u hushidan
kåtmaydi;
2-daraja, odamning mushaklari tortishib qoladi, u hushidan kåtadi,
låkin u nafas oladi va yuragi ishlaydi;
3- daraja, odamning mushaklari tortishib, yuragining ishlashi yoki nafas
olishi buziladi (yoki ikkalasi baravar ro‘y båradi);
4-daraja, klinik o‘lim yuz båradi, ya’ni nafas olish va qon aylanishi
to‘xtaydi.
Klinik o‘lim hayot bilan o‘lim o‘rtasidagi holat bo‘lib, yurak va o‘pka
ishlashdan to‘xtagan paytdan boshlanadi. Klinik o‘lim holatida bo‘lgan
odamda håch qanday hayot bålgilari bo‘lmaydi: u nafas olmaydi, yuragi
ishlamaydi, og‘riqni såzmaydi, ko‘z qorachig‘i kångayadi va yorug‘likni
såzmaydi. Ammo bu davr organizmda hayot hali butunlay so‘nmagan
bo‘ladi, chunki uning to‘qimalari darrov o‘lmaydi va turli a’zolari ishlab
turadi. Garchi, bu jarayon endi juda sust, odatdagidan farqli ravishda
kåchsa-da, ammo eng kichik hayot faoliyati uchun yetarli bo‘ladi.
Birinchi navbatda kislorod yåtishmasligiga juda såzgir bo‘lgan bosh
miya qobig‘ining hujayralari o‘la boshlaydi. Ong va tafakkur ana shu
hujayralarning faoliyatiga bog‘liq. Shu sababli klinik o‘limning davom
etish vaqti – yurakning ishlashi va nafas olish to‘xtagan paytdan to bosh

---

98
uchun ochiq teshik va tirqishlar bo‘lmasligi shart.
Naychali saqlagichlar ham g‘ilof bilan to‘silgan
bo‘lishi kerak. Rubilniklar qulflanadigan
qutilarga joylashtirilishi, rubilniklarning metall
g‘iloflari esa yerga ulanmog‘i zarur. Elektr
energiyasini ulash va uzish uchun ancha xavfsiz
hisoblangan avtomatik ishga tushirish
apparatlari, jumladan, magnitli ishga tushir-
gichlar ham ishlatiladi. Magnitli ishga tushir-
gichlar uch fazali o‘zgaruvchi tok kontaktorlari
(elektr magnitlar ta’sirida ishga tushadigan
uzgichlar) bo‘lib, ularning asosiy kontaktlari
ochiq bo‘ladi. Ular olinadigan qopqoqli po‘lat
g‘ilofga mahkamlangan. Magnitli ishga tu-
shirgichlar «pusk» va «stop» knopkalari yor-
damida masofadan ulanadi. Ko‘cma tok qabul
qilgichlar (dastakli elektr asbob, rubilniklar)
elektr tarmog‘iga, ularning tarmog‘ini ta’min-
lovchi tizimga bog‘liq ravishda, to‘rt simli yoki
uch simli shlangli kabellar yordamida ulanadi.
To‘rt simli kabelning to‘rtinchi simi va uch
simli kabelning uchinchi simi tok qabul qilgich
korpusini yerga ulashga mo‘ljallangan bo‘lib,
ular kabeldagi boshqa simlardan rangi bilan
ajralib turishi kerak.
Ko‘chma tok qabul qilgichlar elektr tar-
mog‘iga shtepsel vilkasi va rozetka yordamida
ulanadi, ularning yerga ulovchi kontakti bo‘-
ladi. Bu kontakt ish kontaktlaridan 1,5–2 marta
uzun bo‘lishi kerak. Vilkasi va rozetkasining
shunday tuzilganligi tufayli, tok qabul qilgich
tarmoqqa ulanmaganida ham yerga ulangan
bo‘lib qoladi. Shlangli kabel(sim)ning bir uchi
tok qabul qilgich qismlariga va yerga ulovchi
qismga ulanadi; ikkinchi uchi esa shtepsel vil-
kasiga ulanadi, bu vilkaning tegishli miqdorda
ish kontaktlari va bitta yerga ulash kontakti
bo‘ladi. Shuning uchun shtepsel rozetkalarida,
ish (tok o‘tkazadigan) kontaktlari uchun uya-
lardan tashqari, yana bitta – yerga ulovchi kon-
takt uchun ham uya bo‘lishi kerak. Sim elektr
tarmog‘i shtepselsiz ulanadigan bo‘lsa, simning
uchlarida tarmoq qismlariga biriktirish uchun