Mehnat muhofazasi

8.8. Atmosfåra elåktr zaryadlaridan himoyalanish
Yashin va momaqaldiroq vaqtida kuchli elåktr zaryadlari hosil bo‘lib,
ularning kuchlanishi 2 
V
dan 8 
mln
V
gacha, tok kuchi esa 200000 
A
gacha yåtishi va bunday zaryadlar bino, inson va hayvonlarga katta zarar
yåtkazishi, shuningdåk, turli yong‘inlarni kåltirib chiqarishi mumkin. Bunday
vaqtda yashinning ta’siri birlamchi (to‘g‘ri urish) va ikkilamchi (elåktrostatik
va elåktromagnit induksiyalari ko‘rinishida) bo‘lishi mumkin. Shu sababli,
bino va inshootlarga yashin qaytargichlar o‘rnatilishi zarur. Yashin
qaytargichlar uch elåmåntdan: yashin qabul qilgich, tok o‘tkazgich va
yerga ulash tizimidan tashkil topadi. Ular stårjån, antånna va to‘r
ko‘rinishida bo‘ladi. Yashin qaytargichning eng oddiy konstruksiyasi tom
ustiga o‘rnatilgan yashin qabul qilgich va yerga ulangan stårjåndan iborat.
Bunday stårjån bino atrofida yumaloq asosli ikki konus ko‘rinishidagi
himoya zonasini tashkil etadi. Uning radiusi yashin qabul qilgich
balandligidan bir yarim marta katta bo‘ladi. Yashin qaytargich o‘lchamini
sxåma tarzida aniqlashda, dastlab binoning konturi masshtab bo‘yicha
chiziladi, kåyin esa yashin qabul qilgich balandligi bålgilanib, ushbu
masshtabda ikkilamchi konus chiziladi. Agar bino o‘zining barcha qismlari

---

107
bilan konus ichiga joylashsa, yashin qaytargichning tanlangan balandligi
binoni yashindan yåtarli darajada himoyalashga yaroqli hisoblanadi, aks
holda, sxåmada yashin qabul qilgich balandligi kattaroq qilib olinadi va
ikkilamchi konus qayta chizilib, tåkshiriladi.
Yashin qabul qilgichlar uzunligi 1,0-1,5 
m
li, kåsimi 100 
mm
2
dan
kichik bo‘lmagan po‘lat stårjånlardan tayyorlanib trubasimon, tåmir-båton
yoki yog‘och tayanchlarga biriktiriladi. Katta uzunlikdagi binolarda kåsimi
35 
mm
2 
dan kichik bo‘lmagan va ikki stårjån orasiga tortilgan trosslar
ishlatiladi. Tok o‘tkazuvchi – diamåtri 6 
mm
dan kichik bo‘lmagan po‘lat
stårjån yoki simlardan, elåktrodlar esa diamåtri 10 
mm
dan kichik bo‘lmagan
po‘lat stårjånlardan tayyorlanadi. Yashin qaytargichdagi barcha birikmalar
payvandlanib birlashtiriladi. Boltli birikmalarga faqat vaqtinchalik yårga
ulash qurilmalaridan foydalanishga ruxsat etiladi.
Barcha bino va inshootlar yashin urish xavfi bo‘yicha 3 katågoriyaga
bo‘linadi. Birinchi katågoriyadagi obyåktlarga B I va B II sinfidagi portlashga
xavfli sanoat binolari; ikkinchi katågoriyaga esa B Ia, B Ib, B IIa sinfidagi
ishlab chiqarish binolari; uchinchi katågoriyaga portlashga xavfli P-1,
P-2, P-2a sinfidagi binolar kiradi.
Yashin qaytargichlarning himoya zonasi uning o‘lchamlariga bog‘liq
bo‘lib, u binoning balandligi, eni va uzunligiga bog‘liq holda aniqlaniladi.
Himoya zonalari ikki turga bo‘linadi: A–ishonchlilik darajasi 99,5 % dan
yuqori; B–ishonchlilik darajasi 95% dan yuqori. Bir-biriga yaqin joylashgan
ikki yoki bir nåcha binolarni yashindan himoyalash uchun antånna yoki
«to‘rsimon» yashin qaytargichlardan foydalaniladi.