|
Ta’sir etuvchi omillar
Tabiat kompleksi
Plato va qoldiq
balandliklarning
bo‘z-qo‘ng‘ir
tuproqlarida shuvoq
va sho‘ra mavjud (1,6)
Botiqlardagi
sho‘rxoklar galofitlar,
ba’zan sho‘r bilan
band (2,11)
Qumli tekisliklarda
psammofitlar
tarqalgan
Mol
boqish
Kuchsiz
Borgan
sari
kucha-
yadi
Daraxt va
butalarni
qirqish
Kuchli
Joylarda
kuchli
Qirqish
kamayishi
mumkin,
lekin uzoq
yaylovlar.
kuchayadi
Texnik
eroziya:
avtomobil
va boshq.
mexanizm
harakati
Betartib
harakat kuchli
Kamroq
Yangi ma’dan
konlarini
qidirish
jarayonida
kuchayadi
Ihotazorlarni
vujudga
keltirish,
yaylovlar
mahsuldorlig.
oshirish
Hozirgacha
amalga
oshirilmagan
Sur’ati
nihoyatda past
Ehtimol
qilinayotgan
tabiiy jarayonlar
Avtomobil yo‘llarida
deflyatsiya
kuchayadi, tuproq
yo‘qolib boradi
Deflyatsiya,
burg‘ulash natijasida
ko‘p hajmda suv
chiqariladi, ko‘l,
botqoq vujudga
keladi
Aholi punktlari
atrofida va burg‘u-
lash maydonida
barxanlar maydoni
kengayadi
Bashorat
qilinayotgan
o‘zgarishlarning
asosiy yo‘nalishlari
Ustyurtning markaziy
qismida tuproq va
o‘simlik qo‘shimcha
10...20% kamayishi
mumkin
Butalar qirqilishi
kuchayadi, yangi ko‘l,
ko‘lmak va botqoqliklar
tarkib topadi
Harakatdagi
qumliklarning
maydoni kengayadi,
yaylovlarning
mahsuldorligi
kamayadi
1
2
3
4
5
6
7
www.ziyouz.com
kutubxonasi
74
1
2
3
4
5
6
7
3-jadvalning davomi
Deltalarning taqirli
tuproqlarida va taqir-
larda boyalichli qora
saksovul mavjud
(4,10)
Dengiz tekisliklardagi
qum va sho‘rxoklarda
psammofitlar
tarqalgan (5)
Past tog‘larda
shuvoqzorlar
bo‘zqo‘ng‘ir
tuproqlarni
egallagan (7)
Tog‘ oldi prolyuvial
tekisliklardagi
bo‘zqo‘ng‘ir
tuproqlarda sho‘rali
shuvoqzorlar
tarqalgan (8)
Kuchsiz
Kuchsiz
Kuchli
Joylarda
kuchli
Joylarda
kuchayadi
Kamroq
Kelajakda
harakat
kuchayadi
Ma’lum yo‘llar
bo‘yicha
kelajakda
kuchayadi
Amaliy ishlar
boshlanmagan
Nihoyatda
past
Avtomobillarning
betartib harakati
deflyatsiyani
kuchaytiradi
Sho‘rxoklar taqirli
va qoldiq
sho‘rxoklarga
evolyutsiya
yo‘li bilan o‘tadi,
deflyatsiya kuchayadi
Texnogen jarayonlar
kuchayishi bilan
terrikon va
karyerlarning soni
ko‘payadi
Burg‘ulash va
avtomobillar
harakatining
kelajakda kuchayishi
deflyatsiya va
eroziyani katta
miqyosda
tezlashtiradi
Tuproqning
deflyatsiyaga berilishi
kuchayadi, ularning
maydoni
15—25% ga yetadi
Barxanli qumlarning
maydoni kengayadi,
sho‘rxoklarning yuzasi
sho‘rsizlanadi,
keyinchalik o‘simlik
bilan qoplanishi
kuchayadi
Texnogen landshaftlar
va buzilgan yerlar
maydonlari
kengayadi
Relyefning
o‘ydim-chuqurligi
oshadi, yaylovlar
ishdan chiqadi
www.ziyouz.com
kutubxonasi
75
1
2
3
4
5
6
7
3-jadvalning davomi
Deltalarda o‘tloq
tuproqlarda qamish-
zorlar, qoldiq
sho‘rxoklarda turli
o‘tli yulg‘unzorlar,
taqirlarda qora
saksovul mavjud (9)
Tog‘ oldi, adir va
past tog‘lardagi
bo‘z tuproqlarda turli
o‘tli dasht mavjud
(13, 14)
Past va o‘rtacha
balandlikdagi
tog‘larda turli o‘tli
bug‘doyiqlar o‘sadi
(16, 17)
Baland tog‘lar
yonbag‘irlaridagi
och qo‘ng‘ir tupro-
qlarda kserofitlar
shashir bilan
almashib keladi (18)
Kuchli
Kuchli
Kuchli
Kuchsiz
Kamayishi
mumkin
Joylarda
kuchli
Kuchli
Joylarda
kuchayadi
Betartib
harakat
kuchli
Tartibli
Nihoyatda
past
Amalga
oshirilmagan
Nihoyatda
past
Amudaryo
deltasida deflyatsiya,
yaylovlar buzilishi,
to‘qayzorlar qurishi
kuchayadi
Tuproqning
deflyatsiya, eroziyaga
berilishi va
yaylovlarning
degradatsiyasi
tezkor
Betartib mol boqish,
qiya yerlarni haydash,
daraxtlarni qirqish
tabiiy jarayonlarning
vujudga kelishini
kuchaytiradi
Tabiiy jarayonlar
harakatida insonning
ta’siri kuchsiz
Qum relyef shakllari
vujudga keladi,
yaylovlar
mahsuldorligi
pasayadi
Relyef o‘ydim-
chuqurligi ortadi,
yaylovlarning
mahsuldorligi
pasayadi
Tuproqning yuvilishi,
jar eroziyasi,
surilma,
sel kuchayadi
Tabiat komplekslari
tabiiy holda rivojlanadi
www.ziyouz.com
kutubxonasi
O‘zbekistonda tekislik tabiat komplekslaridan hozirgi paytda
asosan chorvachlik va suq‘orma dehvonchilik maqsadlarida foy-
dalaniladi.
Cho‘l yaylovlaridan ham turlicha foydalaniladi. Qizilqum,
Qarnob va Surxondaryo yaylovlaridan yuqori darajada foydalanil-
sa, Ustyurt platosi, Qizilqumning shimoli g‘arbi, Orol dengizining
qurigan qismidagi yaylovlardan umuman foydalanilmaydi.
Ustyurt platosi hozirgi paytda, asosan, inson faoliyati ta’sirida
o‘zgarmoqda. Bu yerda geologik-qidiruv ishlari, yo‘l qurilishi, gaz
quvurlarining yotqizilishi, ayrim joylarda muhandislik inshootla-
rining qurilishi inson xo‘jalik faoliyatining asosi hisoblanadi.
Kelajakda gaz va neft konlarining qidirilishi va ularning ishga
tushirilishi, yo‘llarning qurilishi, aholi manzilgohlarining barpo
qilinishi munosabati bilan texnogen eroziya keng rivojlanishi
mumkin.
Tog‘ oldi va tog‘ tabiat komplekslarida insonning mehnat
faoliyati juda xilma-xilligi bilan
ajralib turadi.
Tog‘ oldi tabiat komplekslari
kuchli o‘zgargan, adirlar va past
tog‘lar kamroq o‘zgargan, o‘rta-
cha va baland tog‘lar tabiat kom-
plekslari kuchsiz o‘zgargan hi-
soblanadi
(28-rasm).
Tog‘ oldi tekisliklarining ta-
biat komplekslari o‘zgarishining
bashoratini Mirzacho‘l misolida
ko‘rib chiqamiz. Mirzacho‘lning
deyarli barcha yerlari o‘zlashtirib
bo‘lingan. Mirzacho‘ldagi tabiat
komplekslarining
kelajakdagi
o‘zgarishini bashoratlashda yer-
osti suvlari sathi, ularning mine-
rallashish darajasi hisobga olin-
mog‘i lozim. Mirzacho‘l yerlari-
dan doimiy yuqori hosil olish
uchun yerosti suvlari sathining
2,5 m chuqurlikda va ularning
minerallashish darajasini 3—5 g
76
28-rasm.
Angren ko‘mir konida
ko‘mir qazib olish.
www.ziyouz.com kutubxonasi
miqdorida ushlab turish lozim. Shunda sho‘rlanish jarayoni ro‘y
bermaydi. Buning uchun vertikal va gorizontal zovurlar yaxshi ish-
lashi, yerni yuvish ishlari vaqtida olib borilishi lozim. Aks holda
yerosti suvlari sathining ko‘tarilishi va ularning bug‘lanishi nati-
jasida yerlar sho‘rlanib ketadi va ishdan chiqadi.
Tog‘-kon sanoati rivojlangan hududlarda tabiat komplekslari-
ning o‘zgarishini bashoratlashda quyidagilarga e’tibor beriladi:
a) konning maydoni va loyihadagi chuqurligi; b) konni qazib olish
usuli (yopiq yoki ochiq tarzda); d) kondan va qayta ishlovchi kor-
xonalardan chiqadigan chiqindilarning yillik miqdori va ular egal-
laydigan maydon; e) konni qazib olish jarayonida ro‘y berishi
mumkin bo‘lgan noxush tabiiy geografik jarayonlar; f) konni qazib
olish jarayonida tuproq, o‘simlik, suv va hayvonot dunyosining
o‘zgarishi va h.k.
Bilasizmi?
Baobab
— savannalardagi ajoyib daraxtdir. U dunyo-
dagi bahaybat daraxtning ham eng ulkanidir. Ba’zan uni
«o‘simliklar dunyosining begemoti» deb atashadi. Tanasi
silliq po‘stloq bilan qoplangan baobab daraxtining bo‘yi
18—20 metr, tanasining aylanasi 45 metr keladi,
diametri esa 10 metrdan ham ortishi mumkin.
Bu daraxt savannada ulkan posbondek qad ko‘tarib turadi, qurg‘oqchilik
davri boshlanishi bilan barglari to‘kilib, qing‘ir-qiyshiq shoxlari yalang‘ochlanib
qoladi. Maymunlar ko‘pincha baobab tanasida yashaganligi uchun u maymun
daraxti ham deyiladi. Baobab daraxti 5000 yilgacha yashaydi. Lekin ba’zi bir
olimlar bu fikrga shubha bilan qaraydi. Darhaqiqat, bu daraxtning yoshini
aniqlash juda qiyin, chunki baobab tanasida boshqa daraxtlardagi singari yillik
halqalar bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
