Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Gotfrid Vilgelm Leybnits
(nemis olimi va faylasufi 1646-1716) substansiya tushunchasiga 
faol kuch yoki «tashabbuskorlik» tamoyilini kiritgan. O‗zining «Monadologiya» asarida u moddiy 
hodisalarni bo‗linmas, sodda ma‘naviy birliklar – monadalarning namoyon bo‗lishi deb e‘lon 
qilgan. Bo‗linmas monada ko‗lamlilik xususiyatiga ega emas va makonda joylashmaydi, chunki 
makon cheksiz darajada bo‗linuvchandir. Monada – faol kuchning nomoddiy, ma‘naviy markazi. 
Monadalar umrboqiy va yo‗q bo‗lmasdir, ular tabiiy yo‗l bilan vujudga kelishi yoki halok bo‗lishi 
mumkin emas. Ular tashqi ta‘sir ostida ham o‗zgarmaydi. Har qanday ayrim monada –jon va 
tananing birligi. Monada ma‘naviy mohiyatining tashqi ifodasi sondir.
Faoliyat, harakat – monadaning xossasi. Leybnits tabiatni mexanika qonunlari bilangina 
tushuntirish mumkin emas, Shu bois, maqsad tushunchasini ham kiritish lozim, deb hisoblaydi. 
Uning fikricha, har bir monada o‗zining barcha harakatlari asosi va ayni zamonda ularning 
maqsadidir. Jon – jismning maqsadi, ya‘ni u erishishga harakat qiluvchi mo‗ljal.
Leybnits monadalarni uch toifaga ajratadi: hayot monadalari, jon monadalari va ruh 
monadalari. Shundan kelib chiqib u barcha murakkab substansiyalarni uch guruhga ajratadi: 
hayot monadalaridan noorganik tabiat vujudga keladi; jon monadalaridan hayvonlar yaraladi; ruh 
monadalaridan odamlar paydo bo‗ladi.

---

115 
Leybnits falsafasida ratsionalizm va empirizmning uyg‗unligi namoyon bo‗ladi. «Inson aqli 
haqida Yangi tajribalar» asarida u Lokkning ilgari sezgilarda mavjud bo‗lmagan narsa aqlda 
mavjud emas, aqlning o‗zi bundan mustasno, degan tezisini tanqid qiladi. Barcha haqiqatlarni u 
zaruriy haqiqatlar (aql haqiqatlari) va tasodifiy haqiqatlar (fakt haqiqatlari)ga ajratadi. Aql 
haqiqatlari qatoriga Leybnits substansiya, borliq, sabab, harakat, ayniyat tushunchalarini, mantiq 
tamoyillari, matematika tamoyillari va axloqiy tamoyillarni kiritadi. Uning fikricha, bu haqiqatlar 
manbai faqat aqldir.
Nemis falsafasining asoschilaridan biri