Valeologiya asoslari

p a s a y g a n
zahiralarning o'm ini to'ldirishi tizim lar ichidagi va tizim lararo 
o ‘z a ro mavjud m unosabatlarni yangidan shakllantirishga qodir.
U c h in c h i holat nafaqat o ‘ziga xos ruhiy-fiziologik holatda, y a’ni 
h o m ilad o rlik yoki ko'zi yoriganida, balki klim aksda, keksayganda 
n a m o y o n
b o ia d i. Spirtli ichim liklar, narkotik va zaharli m oddalarni 
d o im o iste’mol qiluvchi, n o so g io m tu rm ush kechiruvchi shaxslar 
ham sh u guruhga kiradi. N o to ‘g ‘ri ovqatlanish va kam harakatchanlik 
h am o ftiq c h a vaznli kishilarni shu holatga olib keladi. C hegaraviy 
ru h iy kasalliklarning tarqalishi alohida etiborga loyiq.
K o 'p c h ilik am alda s o g io m b o 'la tu rib yillar davom ida va h a tto
b u tu n um ri davom ida uchinchi h olatda bo'lishi m um kin. U ch inch i 
h o la tn i aniqlay b ilish, uning o ld in i olish yoki b a rta ra f etish — 
valeologiyaning eng m uhim vazifasidir.
Im m u n ite t (lotincha im m unitas — bir narsadan ozod b o'lish) — 
organizm ning genetik begona m a’lum otlarni tashuvchi m odda yoki 
m avjudotlardan him oyalanishidir. U nga m ikroorganizm , virus va 
zam burug'lar, eng oddiy, turli xil oqsillar, hujayralar, shu jum ladan, 
xususiy-eskirayotgan va modifikatsiyalashgan, zararli yoki ko'chirib 
o'tkazilganlari kiradi. Im m unitet m exanizm lari ajablanarli darajada 
aniq ishlaydi: ular shaxs organizmi genom idan farq qiluvchi b o r-y o ‘g‘i 
bitta nukleotidga ega bo'lgan begona hujayralarni ajratib olishga qodir.
Imm unitet nasi tarqatish bilan bog'liq, embrional rivojlanishda ishtirok 
etadi, insonni tug'ruqdan keyin him oya qiladi, rivojlanish mexanizmini 
am alga oshiradi, m odda almashinuvida ishtirok etadi va h.k.
Im m unitet tabiiy va orttirilgan turlarga bo'linadi. Tabiiy im m unitet 
nasldan-naslga o 'tadi va genotip hodisa hisoblanib, m uayyan turlarga
38

---

xos b o ‘ladi, shunin g u c h u n o d am d a va hayvonlarda im m unitet bi 
b irid an farq q ilad i, lek in b ir tu rn in g n a m o y o n b o ‘lishi b o ‘yicl 
om m alashishda yetarlicha bir tipli va faqatgina individual namoyc 
b o 'lis h darajasig a k o ‘ra farq lan ad i. B u n d an ta sh q a ri, orttirilgc 
im m unitet, o 'z navbatida, tabiiy (kasal bo'lib tuzalish natijasida yuzaj 
kelgan) va sun’iy (em lashlar natijasida olingan) imm unitetlarga bo'linac 
Oxirigisi faol (kasallikning zaiflashgan chaqiruvchilarini em lash) yo 
nofaol (tegishli kasallikni boshidan kechirgan odam ning zardobi] 
kiritish) natijasida bo'lishi mumkin. Nasldan-naslga o'tadigan im m unit 
orttirilganidan ustun keladi va hayot jarayonida sezilarli o'zgarm ayi
— bu m a ’n oda uni absolut, tu rg 'u n deb hisoblash m um kin.
Im m u n ite t tiz im i o rg a n la rig a h u jay ra va oqsil z a rra la r xos 
bo 'lish id a ishtirok etuvchi, organizm ning him oya reaksiyasini amalg 
oshiruvchi b a rc h a org an lar kiradi. Suyak m iyasi, qalqonsim on be 
(tim us), g 'ovak o rg an lar (nafas olish va ovqat hazm qilish tizim lar 
ha m d a siydik-jinsiy ap p a ra t devorlariga to 'p la n ib qoladigan lim foi 
to 'q im a la r, lim fatik tu g u n la r va talo q shunday organlarga kirad 
Poyasim on lim fo tsitlar hosil qilinadigan hujayralardan im m un itt 
tizimining markaziy organlariga kiradi, qolganlari esa im m unogeneznin 
chekka sohalariga kiradi va ularga m arkaziy o rg an lard an lim fotsitle 
ko'chiriladi.
O rganizm da zararli ag en tlard an him oyalanishni t a ’m inlovchi bir 
birini o 'z a ro to 'ld irib tu rad ig an u c h ta tizim mavjud.
O 'z ig a xos im m u n ite t tiz im i b e g o n a h u jay ra, z a rra c h a yol< 
m o le k u la ( a n tig e n A G ) la r n in g h u ja y r a la r ic h id a yoki s ir tid
m ahalliylashgan m axsus him oya m o ddalarning (o'ziga xos hujayr 
im m uniteti) yoki plazm ada erigan (antitanachalar AT) maxsus gum ors 
im m u n itet hosil b o 'lish in i ta tb iq etishi uchu n m as’ul hisoblanadi 
Bu m o d d alar beg o na z a rra ch a lar bilan birikib (A G -A T reaksiya) 
ularning t a ’sirini neytrallashtiradi.
Antigenlarning organizm dagi taqdiri kiritish usuliga bog'liq bo'ladi 
tom irga yuborilganida — antigen taloqqa va jigarga tezda yetib boradi 
teri ostiga va muskullarga yuborilganida — limfa tugunlarga yetib borad 
va h.k. A ntigenlar organizmga teri orqali, shuningdek, ovqat hazm qilisl 
va nafas yo'llarining shilliq qavatlari orqali tushishi mumkin. Qon oqimid; 
antigen m iqdori oqsil parchalanishi hisobiga bir sutkada ikki m art; 
kamayadi, so'ngra antigenning im m un elementatsiyasi mexanizmi unin|
3 9

---

qonda to ‘la yo‘qolib ketguniga qadar ishlab turadi. Jigar va taloqda 
antigen ancha uzoq — oylab va yillab saqlanishi m um kin.
I m m u n ite t ja v o b id a o d a td a h a m g u m o ra l, 
h a m h u ja y ra
im m un itetlari turli darajada am al qiladi. Ikkilam chi reaksiyalar u
yoki bu antigen bilan takroriy uchrashuvda yuzaga keladigan reaksiyalar 
birlam chilarga nisbatan tezro q va kuchliroq kechadi va im m un og lo- 
bulinning qondagi konsentratsiyasi keskin ortadi. G u m o ral im m un 
javob reaksiyasi hujayranikiga nisbatan tezroq b o ‘lganligi u c h u n , u n i 
tezkor im m unologik reaksiya deb ham atashadi. U larga sezgirlikning 
ko'plab reaksiyalari, m asalan, dorilar yoki changlarga allergik javoblar 
(p ic h a n isitm a s i), b ro n x ia l a s tm a n in g a lle rg ik s h a k lla ri, m os 
tushm aydigan qon quyilgandagi aso ratlar kiradi. H ujayra im m unitet 
javobi gum oralga nisbatan sekinroq rivojlanib, tax m in an 48 soatda 
m aksim um ga erishadi, shuning u c h u n ham uni kechiktirilgan javob 
deb atashadi.
A n tita n a ch a la r — oqsillarn in g im m u n o g lo b u lin deb atalu vchi 
alohida tu ri bo'lib, an tig en lar t a ’sirida ishlab chiqariladi va ularga 
o ‘ziga xos reaksiya bildirish xususiyatiga ega. A ntitanachalar bakteriyalar 
toksinlarini ham da viruslarni neytrallashtirishi (antitoksinlar va viruslarni 
neytrallovchi antitanachalar), eruvchi antigenlarni cho'ktirishi (pretsipi- 
tinlar), korpuskular antigenlarni bir-birigayopishtirishi (aggluti-ninlar), 
leykotsitlarning, fagotsitar faolligini oshirishi reaksiya chaqirm asdan 
turib antigenlarni bog‘lashi (ajratuvchi a n titan ach alar), kom plem ent 
b ila n h a m k o rlik d a b a k te riy a la r va b o sh q a h u jay ra la r, m asa lan , 
eritrotsitlarni eritishi (lizinlar) m um kin.
Tegishli an titan ach a to m o n id an antigenning tanib olinishi asosan 
antig enn in g um um iy konfiguratsiyasi b o 'y ich a am alga oshiriladi. 
A ntigen va antitanach alar orasida reaksiya an titan ach a m ajm uasining 
(A G -A T) hosil b o ‘lishiga olib keladi. A n titan ach alarn in g tegishli 
antigenga o'xshashligi tu rlich a bo 'lish i m um kin. Z ard o b d a h a r doim
u y o k i b u a n t i g e n g a q a r s h i t u r l i c h a o 'x s h a s h l i k k a e g a
antitanachalarning ko'plab molekulalari mavjud bo'lib, ularning antigen 
bilan birikishi kesishish reaksiyalarini keltirib chiqaradi.
O rganizm ning im m un reaksiyasi tu rli xususiyatga ega bo 'lishi 
m um kin, biroq har doim qon yoki to 'q im a m akrofaglarining antigenni 
tu tib olishi yoki lim foid o rg an lari strom asi bilan b o g 'lan ish id a n
boshlanadi. K o 'p in c h a antigen paren xim atoz organlar hujayralarida
4 0

---

adsorbsiyalanadi. U m akrofaglarda to ‘liq parchalanishi m um kin, biro* 
k o ‘p in ch a qism an deg radatsiyalanadi. T -x e lp e rla r an tig en n i tanil 
olgach, R -interfero n, sekretirlaydi, u e s a , o ‘z navbatida, m akrofaglam 
faollashtirib, u lar tu tib olgan m ikroorganizm larning y o ‘q qilinishig; 
yordam b eradi. T -x e lp e rla r h a m d a T -k illerlar antigenlarni tan ish v; 
elim inatsiyalashga m o ‘ljallangan b o ‘lib, nafaqat bir-b irin i va o ‘zidai 
o ld in g ila rn i, balki m ak ro fag la rn i h am fao llash tirad i. U esa, o ‘: 
navbatida, lim fotsitlarning tu rli xil om m alashuvining faollashuvig; 
olib keladi.