Valeologiya asoslari


I l l BOB IN S O N SALOMATLIGI



Download 2,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/59
Sana01.02.2022
Hajmi2,73 Mb.
#423830
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   59
Bog'liq
2 5348144322665517312

I l l BOB
IN S O N SALOMATLIGI.
SO G ‘LO M VA BEM O R ORGANIZM HAQIDA T U SH U N C H A .
IRSIYAT VA SALOMATLIK
Salomatlik nima?
Bu tushunchaga beriladigan t a ’riflar ju d a k o ‘p b o iib , ularning 
m azm uni m ualliflarining kasbiy nuqtai nazari bilan belgilanadi. Eng 
falsa fiy , h a r to m o n la m a q a m ra b o lu v c h i va eng q isq a t a ’r if
Butunittifoq salom atlik jam iyati to m onidan 1948-yilda qabul qilingan: 
«Salom atlik — bu faqatgina kasallik va jism oniy nuqsonlardan holi 
bo'lish emas, balki t o ii q jism oniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanganlikdir». I
Quyidagi t a ’riflar fiziologik nuqtai n azardan b irm u n c h a t o i i q va 
m ukam mal hisoblanadi: «Insonning individual sogiig'i — organizmning 
patologik siljishlarsiz, m uhit bilan optim al b o g ia n is h d a , b arch a 
funksiyalar bir-biriga m oslashgan tabiiy holati» (G .Z .D em ch in k o v a, 
N .L .P o lo n sk iy ); «Salom atlik — bu o rg an iz m n in g a tro f-m u h itg a
nisbatan adekvat va optim al hayot faoliyatini, shuningdek, to ia q o n li 
m e h n a t f a o l i y a t in i t a ’m in la b b e r u v c h i t i z i m l i - f u n k s i o n a l
xususiyatlarning o ‘zaro u y g 'u n lash g an yig‘indisidir»; «Insonning 
individual salom atligi — organizm dagi barcha m odda alm ashinuv 
jarayonlarining uyg'unlashgan birligi b o iib , organizmdagi barcha tizim 
va kichik tizim larning optim al hayotiy faoliyati uch un sharoitlar 
yaratadi»(A. D. Ado); «Salom atlik — bu insonning faol hayotining 
m aksimal davomiyligida biologik, fiziologik, psixologik funksiyala- 
rining, m eh natga layoqati va ijtim oiy faolligini saqlab qolish va 
takom il-lashtirish jarayonidir»(V. P. K aznacheev).
O lim larning fikricha, «Salom atlik — inson hayotiy faoliyatining 
ruhiy, his-tuyg‘u, psixik, jism oniy sohalarining oddiy holati b o iib , 
bu holat inson shaxsining, qobiliyat va layoqatining gullab-yashnashi, 
atrof-olam bilan uzluksiz bogiiqligi uchun m as’ulligini anglashi uchun 
qulay sh art-sharo itlar yaratadi».
V aleologiya fanida «individual (inson) salom atligi» va «aholi 
salom atligi» farqlanadi.
Individuum salomatligi — bu atrof-m uhitga moslashishning dinamik 
jarayoni b o iib , olim lar fikricha, uning tashqi m uh it, yashash sharoiti 
va boshqalarning turli xil ta ’siriga moslashishi, chidamliligi va reaksiyasi 
sifatida qarash kerak.
3 2


V .I.D ubrovskiyning fik ric h a , s a lo m a tlik n i b aholash m ezonlari
q u y id a g ila rd a n ib o ra t:
— 
berilgan b o sqich d a jism o n iy ish g a layoqatlilik va m orfologik 
rivojlanish darajasi;
— maxsus ish qobiliyatini c h e k lo v c h i surunkali kasalliklar, jism oniy
n u q s o n la r n in g m a v ju d lig i;
ijtim o iy q u lay lik la r, tu r m u s h n in g o ‘z g a ru v c h a n sh aro itig a 
moslashuvchanlik, atrof-m uhit noqulay om illarining ta ’siriga chidamlilik, 
organizm ning tashq i m u h it t a ’siriga n isb a ta n reaksiyasini saqlashi.
Salom atlik d eg an d a, o rg a n iz m n in g in so nn ing ijtim oiy-m adaniy 
turmush sharoitida o'zining genetik d a stu rin i maksimal darajada amalga 
oshirish im konini beruvchi h olati tu sh u n ilad i. Bunday nuqtai nazardan 
salomatlikni hech b o im a g a n d a , 3 jih a td a n : individual, yosh vatarixiy 
jih atdan d inam ik tu sh u n c h a sifatid a q a ra s h kerak b o ‘ladi.
Salom atlik yosh jih a td a n h a r b ir y o sh bosqichi uch u n shu yoshga 
xos bo 'lg an m orfofunksional x u su siy a tla rig a va ijtim oiy roliga bog'liq 
bo‘lgan salom atlik m ezonlari m avjud b o 'lish i kerakligini nazardatutadi. 
Tarixiy n u q tai n a z a rd a n s a lo m a tlik k a t a ’r if b erilgand a insoniyat 
sivilizatsiyasi, m adaniyat, d in , ish la b ch iq arish va ishlab chiqarish 
m unosabatlarining rivojlanishi va h .k .z . inson yashaydigan m uhitning 
o'zgarishiga olib kelishi hisobga o lin a d i. B unda inson salom atligini 
saqlashda o ‘z funksional z a h ira la rid a n to b o ra kam foydalanadi va 
aksincha, av lod dan -av lod g a o ‘tg a n i sari o ‘z yutuqlaridan ko‘proq 
foydalanadi. Bu esa in so n n in g fu n k sio n a l va m oslashish zahiralari 
pasayishiga olib kelishi m um k in .
Inson hayotiy faoliyati ro 'y x ati u m u m iy qabul qilingan jism oniy- 
ruhiy, ijtimoiy tashkil etuvchilaridan ta s h q a ri his-tuyg‘u, bioenergetik, 
axborot, axloqiy, m otivatsiya va b o s h q a k o ‘plab tashkil etuvchilarni 
o ‘z ichiga olishi m um kin.
Salom atlik darajasi q a n d a y a n iq la n a d i?
Aholi salom atligi holati yoki ja m iy a t salom atligi darajasini baholash 
uchun turli xil k o ‘rsatk ich lard an fo y d ala n ila d i: dem ografik (tug‘ilish, 
o'lish, o 'rta c h a yosh), kasallanish , k a sa lg a tez chalinish, nogironlik 
va b. Individuum salo m atlik d a ra ja s in i an iq lash d a birinchi navbatda 
organizm ning jism o n iy rivojlanishi h a m d a funksional holati, asosiy 
fiziologik zah iralar holatini o ‘z ic h ig a o lad ig a n som atik salom atlikni 
baholashga asoslaniladi. N isb atan o d d iy testla r va jism oniy ko‘rsatkich-
33


lar yord am ida salom atlikni baholash im konini beruvchi skrining j 
m eto d ikalari am aliy valeologiya u c h u n k atta qiziqish tu g 'd ira d i. 1 
U larn ing b a ’zilari kom pyuter variantlariga ega b o iib , k o ‘p sonli f 
kishilarni tekshirish natijalarini tezlik bilan qayta ishlash va salom atlik j 
m o nitoringini tashkil etish im konini beradi.
Salomatlik nimalarga bogiiq?
Inson salom atligi — ijtimoiy, atro f-m u h it va biologik om illarning 
m urakkab o'zaro aloqasi natijasidir (Robbins, 1980). Salom atlikka turli 
t a ’sirlarning hissasi quyidagicha:
Irsiyat — 20%.
A tro f-m uh it — 20%.
Tibbiy yordam saviyasi — 10%.
T urm ush tarzi — 50%.
Rossiyalik olim lar fikricha, bu raqam lar yanada kengroq ochilsa
quyidagicha b o iish i mumkin:
Inson omili — 25% (jismoniy salom atlik — 10%, ruhiy salom atlik — 
15%);
Ekologik omil — 25% (ekologiya — 10%, endoekologiya — 15%);
Ijtim oiy-pedagogik om il — 40%;
Tibbiy omil — 10%.
Salom atlikni shakllantirish vazifasi inson organizm ining zahira 
im koniyatlarini ishga solish va m ashqlar hisobiga salom atlikni yanada 
yuqoriroq darajaga ko'tarishni o ‘z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda salomatlikni baholash uchun asos b o iad ig an belgilar 
quyidagi guruhlarga ajratiladi:
— jism oniy uyg‘u n rivojlanish darajasi;
— asosiy fu n k sio n al tiz im la r va b u tu n o rg a n iz m n in g zax ira 
im koniyatlari;
— organizm ning im m unitet him oyasi va nospetsifik rezistentlik 
darajasi;
— surunkali va tu g ‘m a kasalliklar, rivojlanish nuqsonlarining b or- 
y o ‘qligi;
— inson salom atligini ruhiy va ijtim oiy qulayliklarni aks ettiruvchi 
shaxsiy hususiyatlar darajasi.
Salomatlikni ta ’minlash, saqlash va tiklash strategiyasi va taktikasida 
individual, ya’ni h a r bir kishiga xos salom atlik tu sh un chasi m uhim
aham iyatga ega. Hozirgi vaqtda individual, yosh, jinsiy, konstitutsional,
3 4


h u d u d iy , ijtim oiy va b. sa lo m a tlik k o ‘rsa tk ic h la ri ajratilib k o ‘r- 
satilm oqda.
Individual salom atlik k o ‘rsatkichlari:
— g en etik — g eno tip , d izem b rio g en ezn in g , irsiy nuq sonlarnin g 
yo‘qligi;
— biokim yoviy — biologik t o ‘q im alar va suyuqliklar ko‘rsatkichlari;
— m etab o lik — tin c h h o la td a va y u k lam alard an so 'n g m o d d a 
alm ashinuv darajasi;
m o rfo lo g ik — jism o n iy riv o jlan ish d arajasi, k o n stitu tsiy a tipi 
(m orfotip);
funksional, o rganlar va tizim larn in g funksional holati:
— tin ch lik m e ’yori;
— reaksiya m e ’yori;
zaxira im koniyatlari, funksional tip;
psixologik — his-tuyg‘u, fikrlash, intellektual sohalar: yarim sharlar 
dom inantligi, oliy nerv faoliyati tipi, te m p e ra m e n t,
u stunlik qiluvchi istinkt tipi,
ijtim oiy — ruhiy maqsadli yo ‘nalishlarni axloqiy qadriyatlar, yuksak 
m aqsadlar, d a ’volar darajasi va tala b la r ream ulyatsiyasi va h.k.,
klinik — kasallik belgilarining y o ‘qligi.
T urm u sh d a ishlatiladigan salom atlik bilan b o g iiq atam ashunoslik 
salom atlik darajasi tu rlich a b o ‘lishini h a m m a e ’tiro f etayotganligidan 
guvohlik b eradi. K u n dalik h a y o td a k o ‘p in c h a «salom atligi zaif», 
« s o g iig 'i m u sta h k a m » va h .k ib o ra la r ish la tila d i. M u s ta h k a m
salom atlikka ega inson kasalliklarga ch id am li b o ia d i.
Salom atlikning bu p aram etrin i tavsiflash uchun ilm iy-om m abop 
adabiyotlarda «salomatlik darajasi», «salom atlik miqdori» kabi iboralar 
ish la tila d i. Bu ifo d a la rn i q a n d a y tu s h u n is h k erak ? A k a d e m ik
N .M .A m osov salom atlik m iqdorini organizm dagi asosiy tizm lam ing 
«zaxiradagi quw atlari» yig‘indisi deb ta ’riflaydi. B oshqacha aytganda, 
salomatlik darajasi yoki m iqdori organizm funksional tizimlarining kerak 
paytda o ‘z faoliyatini kuchaytirish (yoki o ‘zgartirish) qobiliyati bilan 
o ic h a n a d i. Funksional tizim larning b u n day «m ustahkam lik zahirasi» 
qancha yuqori b o is a , salom atlik darajasi ham shuncha yuqori b o ‘ladi.
S alom atlik darajasi m oddiy t a ’m inianganlikka b o g iiq m i?
M oddiy t a ’m inlanganlik darajasi tu rm u sh tarziga sezilarli t a ’sir 
ko‘rsatishi shubhasiz. O ddiy s o g io m fikr va tad q iq o tla r natijalari
3 5


s a lo m a tlik n i saqlash va m u sta h k a m la sh asosiy h a y o tiy ta la b la r
q o n d ir ilg a n d a g in a m u m k in b o i i s h i h a q id a g u v o h lik b e r a d i 
rivojlangan m am lak atlard a o 'rta c h a yashash yoshini o sh irish n in g
dastlabki bosqichi iqtisodiy o ‘sish va kishilar farovonligini yaxshilash 
bilan t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri b o g ‘lanishi tasodifiy emas.
K asallikka k o ‘p in ch a salom atlikka q aram a-q arsh i h o lat sifatida 
qaraladi: B utunjahon salom atlik jam iy ati lug‘ati b o ‘yicha kasallik 
«m e’yordagi h o latd an h a r qanday subyektiv va obyektiv og‘ishdir». 
K asallikning kelib chiqish sabablari quyidagilar:
— o rg an iz m (funksional tizim , organ yoki t o ‘q im a )n in g k am
h arak atchan lig i, o ‘z navbatida, m e ’yoriy q o ‘zg‘atishga n isbatan past 
reaksiya qiluvchi chiniqm aganlikka olib keladi;
— u y g ‘u n la s h g a n b o s h q a ru v n in g b u z ilis h i h a m d a z a h a r li
m o d d alarn in g to 'p la n ib qolishiga olib keladi va h.k.;
— zah arlanish , radiatsiya natijasida hujayralarning zararlanishi;
— tash q i m u h itn in g o ‘zgarishi, teri, m uskullar, ichki o rg an la r 
hujayralari funksiyalarining o'zgarishiga olib keladi;
— ruhiy atn ing buzilishi asab om ili (stress) t a ’siri natijasida paydo 
b o ‘ladi.
O rganizm dagi kasallik organlarning vaqt o ‘tishi bilan o ‘zgarishi 
m um kin b o'lg an funksiyalari o 'z a ro t a ’sirining buzilishi hisoblanadi.
— kasallik ortiqcha zo'riqish, ya’ni dam olm asdan intensiv harakat 
qilish natijasida yuzaga kelishi m um kin. Q ator hollarda kasalliklar 
organizmning ham da im unnitet tizimining haddan ziyod javob reaksiyasi 
sifatida yuzaga keladi, ular yuqum li-allergik kasalliklar deb ataladi.
Shunday qilib, ko‘p ovqat yeyish, kam harakatlilik, ruhiy zo 'riqish - 
lary o k i «stresslar», chiniqishning y o ‘qligi kasallik, patologiya yuzaga 
kelishining asosiy sabablari hisoblanadi.
Patologiya (kasallik) — kichik tizim lar funksiyasi ishdan ch iq q anda 
ro 'y beradigan holat qonuniyatlarini o'rganuvchi, kasalliklar haqidagi 
fan.
U m u m iy patologiya — patologik jaray o n larn in g u m u m la sh m a
ko‘rinishi b o 'lib , quyidagi b o 'lim lard an tuzilgan:
— kasallikni davriylashtirish;
— uning yuzaga kelish sabablari;
— rivojlantirish va sog'lom lashtirish m exanizm i;
— k o n s titu ts iy a , irsiy a t, re a k tiv lik n in g a h a m iy a ti. K a sa llik
3 6


organizmni m e ’yordagi holatdan patologik holatga olib keladi, natijada 
uning faoliyati buzilishi kuzatiladi.
Kasallik kechishiga qarab o ‘tkir, yarim o ‘tk ir va surunkalilariga 
ajratiladi.
O 'tkir kasalliklar t o ‘satdan ko ‘p (bir nech a) belgilar payd o b o ‘lishi 
bilan yuzaga keladi.
Yarim o ‘tk ir kasallik o d atd a sekinroq k ech ad i va b ir n e c h a oy 
davom etadigan surunkali holiga o ‘tishi m um kin.
Tashqi (ekzogen) o m illar b u — n o to 'g 'ri ovqatlanish, radiatsiya, 
haddan tashqari isib ketish yoki h a d d a n tash q ari sovqotish, va h.k. 
b o 'lib , ular kasallik chaqiruvchi om illarg a qarshi im m u n ite tn in g
(qarshilik ko'rsatishning) pasayishiga olib keladi.
Ichki (endogen) om illarga im m u n itet ho lati, irsiyat, reaktivlik va 
h.k. kiradi.
P atogenizm org an izm reaksiyasining tu rli d araja s a th la rd a — 
m olekulyar, to'qim aviy, organ va tizim sath larid a o 'z g a rish ig a olib 
kelishi m um kin b o ‘lgan kasallikning p ay d o b o 'lish i, riv o jlan ish i 
m exanizm ini o ‘rganadi.
M a ’lumki, organizm da barch a hujayra va t o ‘q im a la rn in g faoliyati 
bir-biri bilan uzviy bogianadi, shuning uchun ham kasallik b u tu n tanaga 
tarqaladi va kasallikni em as, b em o rn i davolash kerak b o 'la d i.
H ar bir kasallik quyidagi davrlar b o 'y ich a rivojlanadi:
— latent yoki yashirin davr;
~ kasallik birinch i alo m atlari(p ro d ro m al) davri;
— kasallik avj olgan davr;
— kasallikning tugallanish, b em o rnin g tuzalish davri.
K asallanish p aytid a org an izm d a tu rli o 'z g a rish la r y u z berish
m um kin . A w a lo , assim ilatsiya jara y o n la ri — tu rli m o d d ala rn in g
organizm to m o n id a n o'zlashtirilishi va u larn in g t o 'q im a la r u c h u r 
z a ru r b o 'lg a n b irik m a larg a ay lan ish i. D issim ila tsiy a b u - tiril 
m ateriy anin g p arch alan ish ja ra y o n id ir (m u rak k ab b irik m a la rn in j 
parchalan ishi, energiyaga boy birikm alardan energiya a jra lish i).
S alo m atlik n i aniqlashga kom pleks y o n d o sh u v g a q a ra m a s d a n
a m ald a salom atlik h aqida kasallikning borligi yoki y o 'q lig ig a qaral 
xulosa chiqarishadi. Aslida esa salom atlik va kasallik o 'r ta s id a ko'plat 
o 'tis h holatlari m avjud b o 'lib , ular kasallik oldi holatlari d e b ataladi 
bun da hali kasallik yo‘q, biroq organizm ning kom pensato r im koniyat
37


lari pasaygan va obyektiv ko'rinib ulgurm agan funksional vabiokim yo- 
viy o ‘zg arishlar n am oyon b o ‘la boshlaydi. B utunittifoq salom atlik 
ja m iy a ti ekspertlarining m a’lum otlariga ko'ra, g‘arbiy yarim sham ing 
80% a h o lisi shunday ahvolda.
S a l o m a t l i k
va kasallik orasidagi holat «uchinchi holat» deb ataladi.
U c h in c h i holat — organ izm ning m e ’y o rd a ish lash z a h irala ri 
c h a rc h a s h tom onga siljigan va inson o 'z organizm larini faollashtirish 
ru h iy - fizi°l°gik im koniyatlarini t o i i q b oshqara olm aydi.
U c h in c h i holat kasallik keltirib chiqaruvchi holatd ir. Boshqa 
to m o n d a n , zahiradagi im koniyatlarni tiklash m exanizm larini ishga 
tu s h iris h vaqti. Bizning organizm im iz organlar ichidagi m exanizm lar 

Download 2,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   59




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish