O`zbekiston respublikasi oliy va or`ta maxsus ta`lim vazirligi

2.5.
 
ONG TARAQQIYATI VA 
 
ONGSIZLIK.
Kupincha biz psixika bilan ongni bir ma`noda ishlatamiz. Bu tugri. Chunki psixikaning yuksak 
shakli ong bulib xisoblanadi. Lekin psixika insonlarga xam, xayvonlarga xam xosdir, ong esa fakat 
insonlarga xos xususiyatdir. Shunday ekan, xayvon psixikasi bilan inson ongini bir-biridan fark kila 
bilmok kerak. Yana shuni kushish kerakki, psixika suzi mantik jixatdan olganda keng ma`noli, ong esa 
unga nisbatan tor ma`noli tushunchadir. 
Inson ongining xayvon psixikasidan asosiy farkini kuyidagilarda kurish mumkin: 
1.
Inson xayvonlardan fark kilib uz faoliyatining bulajak natijasini oldindan kura olishi mumkin. 
Bundan tashkari, kishi uz ishini oldindan rejalashtiradi, uni bajarish uchun eng oson yul, usullarni 
tanlaydi. 
Agar xayvonlar atrofdagi muxitga ongsiz ravishda maslashsalar, inson esa uz extiyojini kuprok 
darajada kondirish uchun muxitga ongli, rejali ravishda moslashadi. Bu moslashish mexnat jarayoni 
orkali buladi. 
2.
Inson shuning uchun uz faoliyatini rejalashtiradiki, oldindan kura biladiki, chunki u nutkka 
egadir. Uning nutkka ega bulishi xayvonlardan ajratib turuvchi ikkinchi muxim farkidir. Doimo 
boshkalar bilan munosabatda bulish, kitob ukish, ishlab chikarish madaniyati bilan tanishish, 
texnikani egallash tufayli inson uz ongini boyitib, ustirib boradi. 
3.
Insonning xayvonlardan yana bir muxim farki shuki, u u jamiyat ichida, jamoa ichida yashaydi. 
Jamiyatda yashamasdan, jamoa a`zolari bilan munosabatda bulmasdan turib inson shaxsi 
shakllanmaydi. 
Insonning ongi mexnat jarayonida, yangi-yangi mexnat kurollarini yasash protsessida usib boradi.Xulosa 
kilganimizda, psixologiya inson va xayvonga xos bulgan psixik jarayonlarni, ularning paydo bulish 
yullarini va rivojlanish xususiyatlarini urganadigan fandir. Psixika esa bosh miya va nerv sistemasining 
maxsulidir. U doim usib, rivojlanib boradi. Psixikaning eng yuksak shakli ong bulib, u fakat insonlarga 
xosdir. Ong shaxsiy va ijtimoiy shaklda buladi. 
Kupgina ukituvchilar uz amaliy faoliyatlarida xamisha shaxsiy tajribalarini va boshkalarning tajribalarini 
umumlashtiradilar. Lekin, shunday bulsa xam, xar xolda,bunday umumlashtirishlar ilmiy jixatdan etarli 
asoslangan bulmaydi,ya`ni, boshkacha kilib aytganda, muxim aniklik va teranlik bilan ajralib turmaydi.
Inson psixikasining paydo bwlishi va rivojlanishi masalasi tadkikotchilar oldida turgan eng dolzarb va 
murakkab masalalardan biridir. Ilmiy-materialistik ta`limotga kwra psixikaning paydo bwlishi 
materiyaning uzok rivojlanishi natijasidir. Organik va anorganik materiya doimo xarakatda, wzgarishda 
va rivojlanishda bwladi.
Xayvonlar psixikasining tarakkiyoti masalasi bilan atokli rus psixologi A.I.Leontev, zoopsixologlar 
K.E.Fabri va A.I.Severtsov shugullanganlar. K.E.Fabri eng sodda xayvonlar psixikasi tarakkiyotini ikki 
boskichga – kuyi va yukori boskichga buladi. Psixik tarakkiyotning kuyi boskichi bir xujayrali, kisman 
kup xujayrali xayvonlarga xos bulib, bu boskichda psixika primitiv xolatda buladi va xayvon tashki 
ta`sirlarga sekanuvchanlik bilangina javob beradi. Wsimlik va xayvon shaklidagi barcha tirik organizmlar 
wz evolyutsiyasining xamma boskichlarida aks ettirishning biologik shakli seskanuvchanlikka ega 
bwladi. Seskanuvchanlik tirik organizmning biologik ta`sirlarga javob berish kobiliyatidir.
Oddiy seskanuvchanlikni bir xwjayrali xayvonlarda xam kwrish mumkin. Ular muxitning ta`siriga 
xarakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta`sirlarga organizmning wziga xos xarakatlari bilan javob 
berish usuliga tropizm yoki taksis deyiladi. Tropizmning bir kancha turi fark kilinadi. Buni kuyidagi 
jadvaldan kwrish mumkinU`
Tropizm turlari

---

34 
Fototropizm 
Tapotropizm 
Termopropizm 
«eleotropizm 
Xemotropizm 
Barotropizm 
«idrotropizm 
Kwpxujayrali xayvonlarda kuzgaluvchanlikning yangi shakli- -- – sezuvchanlik mavjuddir. A. A. 
Leont`evning gipotezasiga kura sezuvchanlik genetik jixatdan olganda seskanuvchanlikning uzidir. U 
xam muxitning tashki ta`sirlariga javob berish asosida vujudga keladi. Fakat sezuvchanlik 
seskanuvchanlikka nisbatan yukorirok boskichdir.
K.E.Fabri fikricha, psixik tarakkiyotning ikkinchi boskichi kup xujayrali xayvonlarga xosdir. Kup 
xujayrali xayvonlarda aks ettirish bir muncha yukori buladi. Bunday xayvonlarga kavakichlilar 
(gidra,meduza) ni kiritish mumkin. Ular xam bir xujayrali xayvonlar kabi suvda yashaydi. Lekin 
kavakichlilar uzining tuzilishi jixatdan bir xujayrali xayvonlardan ancha murakkabdir. Ularning 
murakkabligi xujayralarning bir- biridan fark kilganligidadirU` tanasining tashki kismidagi xujayralar 
koplagich, ichki xujayralar esa xazm kiluvchi buladi.
Evalyutsiya zanjirining yukorirok pogonasida turgan kup xujayrali xayvonlarda tana tuzulishi xam 
ancha murakkablashadi, er sharoitiga mos uzgarishlar yuz beradi, turli taassurotlarni aks ettiradigan sezgi 
organlari vjudga keladi, aks ettirish xam murakkablashadi.
Tugunli nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarda aks ettirish fakat shartsiz reflekslar orkaligina 
bulmaydi, balki xayot davomida ta`sirlanishning tugma turiga nisbatan ancha yangi, serxarakat shakli – 
shartli reflekslar xosil bwladi.
Tugunsimon nerv sistemasining murakkabrok shakllari atrofni aks ettirish imkoniyatini oshiradi. 
Ancha murakkab tugunsimon nerv sistemasiga ega bulganlardan wrgimchaksimonlar va xashoratlarni 
olish mumkin. Ularning organizmi ancha murakkab tuzilishga ega. Xayvonlarning evolyutsiyasi 
natijasida ularning retseptorida ajralish (spetsializatsiya) yuz bera boshlaydi. Masalan, kiskichbakaning 
uzun moylovi – tuygu organi, kaltalari xid biluvchi organlardir.
Asalarida yana xam murakkabrok instinktlarni kwramiz. Ma`lumki bir asalari uyasida tuxum 
kwyadigan katta ona ari, bir nechta erkak ari va juda kwp ishchi arilar bwladi. Eng murakkab kiliklar 
ishchi arilarda bwladi. Ular yoshi wzgara borishi bilan oilada turli ishlarni bajaradiU` uy tozalaydi, 
lichinkalarni ovkatlantiradi, uy kuradi, ovkat yigadi, eshik oldida korovullik kiladi.
Yosh xayvonlar instiktiv xarakatlarini kuzatganimizda ularning xati-xarakatlari xech kanday
urgatishsiz yuz berishini, ya`ni ota- bobolarining xarakatlarini uz- uzidan takrorlab ketaverishini
kuramiz. Lekin yoshlarning xarakatlari kattlarinikiga nisbatan bir muncha yomonrok buladi. Nasldan 
utgan xarakatlar pragrammasini anik bajarish asosida va tajribaning ortishi tufayli instinktlar wsib boradi.
Xarakatlarning instinktiv shakli fakat bugimoyoklilarda emas, balki barcha umirtkali xayvonlarda 
(balik, anfbiya, kush va xashoratlarda) kurish mumkin. Ularda jinsiy, ovkatlanish, ximoyalanish 
instinktlari kuplab uchraydi.
Shunday kilib xayvonlarning instinktiv xarakatlarini n` guruxga bulish mumkinU` 
Ovkatlanish instinkti – xayvonlarning uz va bolasi uchun ovkat kidirib topish, ovkat gamlash 
xarakatlari. 
Ximoyalanish instinkti - xayvonning uz xayotini va omonligini saklash xarakatlarida ifodalanib, u 
ikki kurinishda sodir bulishi mumkin. Birinchisi, dushmanga xujum kilish, ikkinchisi, uzini ximoya 
kilish. Xar bir xayvon uzini dushmandan saklash uchun biror organidan ( shoxlari, tuyoklari, tish- 

---

35 
tirnoklari, tikonlari kabi ) yoki zaxarli suyuklikdan foydalanadi.Masalan, afrika kobrasi uz zaxarini uzoq 
masofaga ota oladi.
Nasl koldirish instinkti. Bu ota –onalik instinkti sifatida kurinib nasl- avlod uchun gamxurlik 
kilish, uni ma`lum vaktgacha ovkat bilan ta`min etish, xav- xatardan saklash, uz bolalarini parvarish 
kilish tugma maxoratiga ega bulib, uz naslining kelajagi xakida gamxurlik kiladi.
Tuda bulib yashash instinkti. Bu instinkt xayvonlarining turli usullar bilan uzaro aloka kilishida, 
xilma –xil shaklda birgalashib, tudalashib, poda bulib, gala bulib yashashlarida zoxir buladi.
Yukori darajadagi xayvonlarda birinchi urinda yangi, bir muncha plastik, ya`ni sharoitga karab 
uzgara oladigan xatti-xarakatlar chikadi. Ular olamni ancha keng aks ettirish imkoniyatini beradi. 
Xayvonlar tarakkiyotining kanchalik yukori boskichida tursa ular turli muvvakat boglanishlarni 
shunchalik tez xosil kiladilar. 
Olamni aks ettirishning bundan keyngi boskichi individual xayot tajribalari asosida xosil kilingan bir 
muncha murakkab, shu bilan birga,plastik xarakatlar tufayli buladi. Individal plastik xarakatlar uchun 
muxitni, shu paytdagi sharoitni analiz va sentiz kilish xosdir.
Ayniksa sut emuzuvchilar sharoitni ancha yaxshi taxlil kila oladilar va uzgargan muxitga uz 
xarakatlarini moslashtira oladilar. Yukori darajadagi xayvonlarda instinktiv xarakat bilan bir katorda tez 
uzgaruvchan individual xarakatlar – malakalar va faxm bilan alokador xarakatlar xam mavjud buladi.
B. Keller maymunning xarakatlarini batafsil kuzatib «Yukori darajada tashkil topgan xayvonlar 
sharoitni analiz kilish asosida faxm bilan alokador xarakatlar kila oladi» degan xulosaga kelgan. 
Keyinchalik amerika psixologi Ierks, avstriya psixologi K.Byuler, gollandiyalik psixolog Boytendayk 
xam maymunlar bilan tajribalar utkazib yukoridagi fikrni tasdikladilar.
Xayvonlardagi faxm bilan alokador xarakatlarni urganish masalasi bilan rus olimlari xam 
shugullangan. Bu ishni dastlab zoopsixolog-darvinist olim V.A.Vagner boshlab bergan edi. Keyinchalik 
esa I.P.Pavlov, N.N.Ladigina-Kots, N.Yu.Voytonis, «.Z.Roginskiy, L.S.Vigotskiy, A.N.Leont`ev kabi 
olimlar bu ishni davom ettirdilar. Ayniksa Ladigina-Kotsning shimpanze bolasi bilan psixikasining 
rivojlanishi ustida utkazgan tadkikotlari butun jaxonga mashxurdir.
Rus olimlarining kalamushlar, tovuklar, karga, it va maymunlar ustida olib borgan tadkikotlari 
xayvonlarda psixikaning rivojlanish boskichlari, ularda kunikmalar xosil bulishi va faxm bilan alokador 
xarakatlar kila olishini bilishda juda katta axamiyatga ega buladi.
Odamsimon maymunlar kuplab faxm bilan alokador xarakatlar kila olishda boshka xayvonlar ichida 
aloxida urinda turadi. Masalan, odamsimon maymunlarning bir turi primatlar boshka sut emizuvchi 
xayvonlarga karaganda fakat ovkat manbalarinigina emas, balki xamma turdagi narsalarni timirskilab, 
tekshirib kurishga juda ustadir. Bunday kizikishni I.P.Pavlov «sabotli», «begaraz kizikuvchanlik», 
«sinchkovlik impulsi» deb atagan edi.
Maymundagi ana shu xususiyat, buning ustiga ularda kuzning yuksak darajada tarakkiy kilganligi 
ularning idrok doiralarini bekiyos ravishda kengaytiradi, tajriba boyliklarini nixoyada oshirib yuboradi va 
kunikmalarning tarkib topishida, murakkab xarakat shakllarining vujudga kelishida boshka xayvonlarga 
karaganda unga keng imkoniyatlar yaratadi.
Boshka xayvonlarga karaganda maymunlarda tekshirish refleksining kuchliligi ulardagi kul tipidagi 
oyokning mavjudligidir. Chunki ular «kul» yordamida tevarak-atrofdagi narsalar bilan juda murakkab 
munosabatlarga kirishish imkoniyatiga egadir. Shuning uchun ularda boshka xayvonlarda bulmagan 
vaktli boglanishlar kuplab xosil buladi.
Xayvonlar xam uzaro munosabatda buladilar va bir-birini tushunadilar. Xatto ganglioz nerv 
sistemasiga ega bulgan xayvonlar xam katta-katta galaga uyushib xayot kechiradi.

---

36 
Chumolilarning tili yanada murakkabdir. Olimlarning utkazgan tadkikotlaridan ma`lum bulishicha, 
chumolilar bir-birini juda yaxshi tushunar ekan. Bunda ular topgan uljasi, xavf – xatar va boshka kup 
extiyojlari xakida bir-birini xabardor kiladi.
Xush, ular kanday kilib gaplashadiW Kupchilik olimlar chumolilarning uzaro aloka kiladigan asosiy 
tili – kimyoviy til bulsa kerak, deyishadi. Chumolilar kaysi tomonga yurishini, xavf-xatarni va boshka 
signallarni xidli modda chikarish bilan ma`lum kiladi. Kimyoviy signallar chumolilarning bir-biri bilan 
aloka kilish yullaridan biri xolos. Umuman olganda, bu xashoratlarning «`nutki va aloka vositalari xilma-
xil».
«anlioz nerv sistemasiga ega bulgan xayvonlarning turli kiyofada turishlari, tovush signallari , xid 
tarkatishlari, xar xil usulda suykalishlari ularda til vazifasini utaydi. 
Xasharotlarning tudadagi yalpi xatti –xarakatlari maksadga muvofikligi va uygunligi bilan 
kuzatuvchini xayratda koldiradi. Lekin ularning bu xarakatlari negizida axborot oluvchi xayvonlarning bir 
xildagi reaktsiyalari yotadi. Ularning reaktsiyalarida zarracha xam anglash, axborotlarni kayta ishlash 
xollalarini mutlako uchratmaymiz. 
Xayvonlar tili kanchalik murakkab va xilma-xil bulmasin, ular bir-birini kanchalik yaxshi 
tushunmasin, xayvonlar «tili» da bitta eng muxim narsa etishmaydi, u xam bulsa xayvonlar tili tajriba 
almashish va uz tajribasini keyingi avlodga meros kilib berish vositasi bula olmaydi.Ana shunisi balan 
xayvonlar tili insonlar tilidan tubdan fark kiladi. 
Yukoridagilardan kurinib turibdiki, psixikaning tarakkiyoti nerv sistemasining tarakkiyoti bilan 
chambarchas boglik ekan. Odamning nerv sistemasi esa bosh miya va uning kobik kismi shakllanganligi 
bilan belgilanadi va unda psixikaning eng yuksak kurinishi – ongning paydo bulganligini kursatadi. 
Inson psixikasi xayvon psixikasidan uzining kuyidagi xususiyatlari bilan fark kiladi 
1. Inson uzi anglagan zaruratga kura ongli xatti-xarakat kilish kobiliyatiga ega. 
2. Odamning xayvondan ikkinchi farki uning kurollarni yaratishga va saklashga layokatli 
ekanligidir. Xayvonlar xam kurol yasashi mumkin, lekin ular kurolni odamlar singari 
birgalashib, jamoa bulib yasamaydi. 
3. Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchinchi belgisi ijtimoiy tajribaning biridan 
ikkinchisiga utkazilib turishidir. 
4. Xis-tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson urtasidagi turtinchi juda muxim tafovut bulib 
xisoblanadi. Xis-tuygu ikkisida xam bor. Fakat inson boshka kishining gam-gussasini va 
kuvonchini birgalikda baxam kura oladi, fakat odamgina tabiat manzaralaridan zavklanadi. 
5. Inson psixikasining xayvon psixikasidan eng muxim farki ularning rivojlanish shart-
sharoitlarida kurinadi. Agar xayvonlar psixakasining usishi biologik konunlar asosida ruy 
bersa. Inson tajribani uzlashtirmasdan, uziga uxshaganlar bilan mulokotda bulmasdan turib 
uning ongi rivojlanmaydi. Masalan, Amola va Kamola. Shunday ekan, inson ijtimoiy
munosabatlar maxsulidir.