Jo`rayeva A

11.2. Ribosomalarda oqsil sintezining mexanizmi. 
Ribosomalardagi oqsil 
sintezi yoki translyatsiya uch bosqichga bo`linadi: initsiatsiya (boshlanish), 
elongatsiya (polipeptid zanjirining uzayishi) va terminatsiya (tugashi). 
Initsiatsiya.
Initsiatsiya juda murakkab va juda muhim bosqichni boshlab 
beruvchi reaktsiya. Bu bosqichda oqsil sintezi uchun lozim bo`lgan apparat ayrim 
komponentlardan yig`ilib ish boshlashga tayyorlanadi. Translyatsiyaning 
boshlanishi sekinlik bilan boradigan jarayon. Translyatsiya jarayonining markazi 
ribosomalardir. Buning uchun u mRNK bilan bog`lanishi kerak. Ribosoma 
ishlamagan holatida subbirliklarga ajralgan bo`ladi. Yadrodan sitoplazmaga o`tgan 
mRNK kichik subbirlikning katta subbirlikka birikadigan yuzasi bilan bog`lanadi. 
Subbirlikka birikadigan nuqta RNK ning 5¹-uchi bilan yonma-yon joylashgan, 
shuning uchun RNK dasturini “o`qish” 5¹→3¹ yoki NH
2
→COOH yo`nalishida 
boradi. Subbirliklar chegarasida mRNK ning faqatgina ikkita kodoni joylasha 
oladi. mRNK ning 5¹-uchki tomonining birinchi kodoni AUG yoki GUG bo`ladi. 
Bu kodonlar boshlovchi – initsirlovchi kodonlar deb aytiladi, chunki 
ribosomalardagi translyatsiya har doim aynan ulardan boshlanadi. Bu kodonlarga 
metionil-tRNK antikodoni mos keladi. Eukariotlarda ikki turdagi metionil-tRNK 
bo`ladi. Ulardan biri har doim initsiatsiyada ishtirok etadi, ikkinchisi esa 

---

97 
elongatsiya jarayonida ishtirok etadi. Prokariotlarda oqsil biosintezi NH
2
guruhi 
formil guruhi bilan blokirlangan formilmetionin-tRNK dan boshlanadi. 
Bundan tashqari initsiatsiyada kamida uchta oqsilli faktorlar (F
1
, F
2
, F
3
) 
ishtirok etib, ular ribosoma va GTF ni tashkil etuvchi komponentlariga kirmaydi. 
Oqsilli faktorlar mRNKning kichik subbirlik va GTF bilan bog`lanishini 
yengillashtiradi. Bu birlamchi kompleks (initsiatsiya faktorlari – kichik subbirlik – 
mRNK – GTF) ga katta subbirlik birikadi va shundan so`ng initsiatsiya faktorlari 
ribosomadan ajralib chiqadi. Subbirliklarning birikishi uchun kerak bo`lgan 
energiya GTF ning gidrolizi natijasida hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan initsiator 
kompleksi (mRNK, ribosoma va metionil-tRNK) elongatsiyaga tayyor. Metionil-
tRNK o`zining antikodoni bilan mRNK ning AUG kodoni bilan o`ziga xos 
juftlashadi, ya’ni mRNK ga vodorod bog`lari bilan “osilib qolgan”ga o`xshaydi, 
aminokislota joylashgan aktseptor uchi esa ribosomaning katta subbirligiga 
yopishgan bo`ladi.