Jo`rayeva A

11.4. Genetik kod va uning xossalari. 
11.1. Rekognitsiya. Ribosomalarda oqsil biosintezi. 
Translyatsiya – 
tarjima qilishda mRNK ning irsiy matnini oqsil polipeptid zanjiridagi 
aminokislotalar ketma-ketligiga o`tkaziladi. Translyatsiyaning mahsuloti o`ziga 
xos oqsil bo`lganligi uchun bu jarayonni oqsil biosintezi deb atash mumkin.
Translyatsiya jarayonini hujayraning turli qismlarida boradigan ikki 
bosqichga bo`lish mumkin: rekognitsiya, ya’ni aminokislotalarning tanilishi va 
oqsil biosintezining o`zi. Bunda rekognitsiya gialoplazmada, oqsil biosintezi esa 
ribosomalarda amalga oshadi. 
Aminokislotalar tanilish jarayonining mohiyati aminokislotalarning o`zini 
tRNK siga birikishidan iborat. tRNK strukturasi “tarjimonlik” sifatlariga ega, ya’ni 
bir molekulada “nukleotidli matnni o`qish” (tRNK ning antikodoni mRNK ning 
kodoni bilan mos kelishi kerak) va o`zining aminokislotasini tashish (aktseptorlik 
uchi) qobiliyatlari mujassamlashgan. Ammo tRNK o`zining aminokislotasi bilan 
birika olmaydi. Bu maqsadda hujayra shirasida tRNK ning o`zini aminokislotasini 
tanishini ta’minlaydigan, “tarjimon” vazifasini bajaruvchi maxsus fermentlar 
mavjud. Bu fermentlar aminoatsil-tRNK-sintetazalar (qisqacha ARS azalar) deb 
ataladi. Proteinogen aminokislotalarga mos ravishda kamida 20 turdagi ARS 
azalar bor. ARSazalar – yuqori molekulali (100000-240000) bo`lib, to`rtlamchi 
strukturaga ega. Ular tRNK va aminokislotani o`ziga xos ravishda taniydi va 
quyidagi reaktsiya bo`yicha ularning birikishini ta’minlaydi:
O 
ARSazalar
| | 
R-CH-COOH + HO-tRNK + Mg²
+
∙ ATF → R-CH-C~O-tRNK+AMF+H
4
P
2
O
7
| |
NH
2
NH
2
Bu jarayon uchun ATF (Mg²+ kofaktor vazifasini bajaradi) zarur bo`lib, 
uning energiyasi aminoatsil-tRNK da makroergik bog`lar hosil bo`lishida 
ishlatiladi, ya’ni reaktsiyada bir vaqtning o`zida aminokislotalarning karboksilli 
uchidan faollanishi va tRNK li aktseptor uchi (SSA) ning adenozinidagi 3¹-OH 
gidroksiliga bog`lanadi. Hujayrada 20 ta emas, balki taxminan 40-60 ta tRNK 
mavjud bo`lib, ayrim aminokislotalar o`zlari uchun xos bo`lgan bir nechta 
tRNKdan foydalanadi. Bundan kelib chiqadiki, ARSazalar bir aminokislota uchun 
tRNK ni tanishda tanlash qobiliyatiga ega ekanlar, ya’ni tanish jarayonida 
aminokislota yetakchilik vazifasini bajaradi, unga esa o`zining tRNK si borib 
bog`lanadi. 

---

96 
Shundan so`ng tRNK oddiy diffuziya yo`li bilan o`ziga birikkan 
aminokislotani ribosomaga o`tkazadi va u yerda turli xil aminoatsil-tRNK lar 
ko`rinishida kirgan aminokislotalardan oqsil yig`ilishi amalga oshadi. 
Ribosomalarda oqsil biosintezi.
Oqsil biosintezi uchun (transkriptsiyaning II 
bosqichi) quyidagilar zarur bo`ladi: 
1) mRNK – genetik matritsa sifatida; 
2) aminoatsil tRNK – mRNK “matni”ni o`qish va oqsil yig`ilishida
aminokislotalar manbai sifatida; 
3) ribosomalar – mRNK dasturiga mos holda aminokislotalarni polipeptid 
zanjirida ketma-ket birikishi uchun molekulyar mashina sifatida; 
4) GTF – ribosomalarda oqsil sintezi uchun energiya manbai sifatida; 
5) oqsilli “faktor”lar - ribosomalarda oqsil yig`ilishining turli davrlarida 
yordam beradi; 
6) ayrim ionlar (Mg²
+
, K
+
va h.k.) – kofaktor sifatida. 
Ribosomalar o`zi qanday tuzilishga ega? Prokariotlar va eukariotlarning 
ribosomalari deyarli bir xil tuzilgan. Ular faqat molekulyar massalari bilan farq 
qiladi. Eukariotlarda ribosomalar – 80 S, prokariotlarda esa – 70 S. Ribosomalar 
katta va kichik ikkita subbirlikdan tashkil topgan. Ularning har birining skeletini 
oqsil bilan o`ralgan rRNK tashkil etadi. Ribosomalar tarkibida 60 dan ortiq 
oqsillar mavjud bo`lib, ularning ko`pchiligini vazifalari hali aniqlanmagan. Lekin, 
ribosomalar faqat to`liq yig`ilgandagina faol bo`lishi mumkinligi aniqlangan. Oqsil 
sintezida ishtirok etmaydigan ribosomalar osongina parchalanib ketadilar. 
Hujayrada ribosomalar hujayra shirasida erkin holda yoki endoplazmatik to`rning 
membranasi bilan bog`langan holda bo`ladi. Ribosomaning hujayrani turli 
qismlarida joylashishi yoki ularning turli joylarida endoplazmatik retikulum 
membranasi bilan bog`langan bo`lishi sintezlanadigan oqsilni hujayraning kerakli 
qismi uchun yig`ish imkonini beradi.