A ashirov, sh. Atadjanov

Emil Dyurkgeym 
XIX 
asrning oxirgi o ‘n yilligida etnologiyada yangi yo‘nalish — 
sotsiologiya maktabiga asos solgan.
Evolutsionistlarga qarshi o ‘laroq, Dyurkgeym jam iyatni 
odamlarni o‘rab turgan olamga moslashishi sifatida emas, balki 
yopiq statik tizim shaklida talqin qilgan. U jamiyatni sotsiologik 
faktlar orqali tadqiq qilish g‘oyasini ilk bora taklif etib, fanga 
“ijtimoiy tur” terminini olib kirgan tadqiqotchidir. 0 ‘z navbatida, 
Dyurkgeym madaniyatni tasniflashda eng sodda jamoa—ibtidoiy 
jamoani asos qilib olgan. Olimning fikricha, mazkur jamoa o‘z 
taraqqiyoti davomida murakkab jamoaviy tizimni bosib o‘tib 
urug‘ga aylangan. Keyinchalik undan qator jamoa, elat, xalq 
kabi yangi jamoa va uyushmalar paydo bo‘ladi. Shunday qilib,
58

---

Dyurkgeymning mulohazalariga ko‘ra har qanday jam oa ibtidoiy 
jam oaning m urakkablashgan shakli hisoblanadi. Dyurkgeym
g‘oyalari uning qator shogirdlari tom onidan davom ettirilgan 
b o ‘lib, ular orasida eng m ashhurlari sifatida M. Moss, K. Levi- 
Stross, M. G rene, L. Levi-Bryul tadqiqotlarini alohida ko ‘rsatib 
o ‘tm oq zarar.
Lyusyen Levi-Bryul (1857— 1939-yillar). Etnologiyadagi 
fransuz sotsiologiya maktabi vakillari orasida Lyusyen Levi-Bryul 
qarashlari alohida diqqatga sazovor g‘oyalardan biri hisoblanadi. 
U o ‘z nuqtai nazarini «Ibtidoiy tafakkur» (1930) nom li asarida 
batafsil izohlashga harakat qilgan. Levi-Bryul Dyurkgeymdan farqli 
ravishda «ibtidoiy xalqlarning mantiqqacha boigan tafakkuri» nomli 
nazariya asoschisi hisoblanadi.
Um um an olganda, sotsiologiya maktabining yetakchi g'oyalari 
asosan, quyidagilarda aks etgan:
♦ har bir jam iyatda m azkur jam iyatning m uhim asosini 
tashkii etuvchi «jamoaviy tasaw urlar» mavjud;
♦ m adaniyatning funksiyasi jam iyatni erkinlashtirish va 
odam larni bir-biriga yaqinlashtirishdan iborat;
♦ bir jam iyatdan ikkinchisiga o ‘tish qiyin jarayon b o iib , bu 
ravon tekis holda emas, balki sakrash y o ii orqali amalga oshadi.
Funksionalizm. Etnologiyada sotsiologiya m aktabi g‘oyalari 
taraqqiyotining mantiqiy davomi sifatida funksionalizm yo‘nalishi 
sh ak llan g a n . A gar, d iffu z io n iz m n in g v a ta n i G e rm a n iy a , 
sotsiologiya maktabi Fransiyada shakllangan b o isa, funksionalizm 
Angliyada paydo b o ig a n va XX asrning 20-yillariga kelib 
etnologiyadagi yetakchi oqim lardan biriga aylangan.
Etnik jarayonlarni tadqiq etishda funksionalizmning o ‘zga- 
radigan farqli xususiyati shundan iboratki, m azkur yo‘nalish 
tarafdorlari madaniyatni o ‘zaro aloqador umum lashgan xusu- 
siyatlardan tashkii topgan deb hisoblaydilar. 0 ‘z navbatida, shuni 
ham ta ’kidlash joizki, funksionalizm tarafdorlari uchun m ada­
niyatning tarixiy o ‘zgarishi muammosi m uhim aham iyat kasb 
etmagan. U lar uchun madaniyat qanday harakatlanadi? Qanday 
vazifalami bajaradi? Va qanday tarzda mahsulot beradi? — degan 
m uam m olar yechim ini izlab topish dolzarb hisoblangan.