A ashirov, sh. Atadjanov

Diffuzionizm. 
XIX asr so‘nggi choragiga kelib etnologiya 
taraqqiyotida yangi davr boshlangan. Agar oldinlari bevosita 
etnografik kuzatuvlar ko‘proq savdogarlar, missionerlar va
52

---

sayyohlar tom onidan bajarilgan b o isa , keyinchalik maxsus 
tayyorlangan mutaxassislar etnologiyaga oid amaliy tadqiqotlarni 
oldindan ishlab chiqilgan dasturlar asosida amalga oshirganlar. 
Bu esa, o‘z navbatida fanda yangicha qarashlar va nazariyalarning 
paydo bo‘lishiga hamda etnologiyada evolutsionizmning yakka 
hukmronlik mavqyeining susayishiga olib kelgan. Qolaversa, bu 
davrda evolutsion metod asosida izohlash mushkul boigan qator 
muammolar paydo boMgan.
Evolutsionizmning inqirozi diffuzionistik yo'nalish, mak- 
tabning shakllanishiga olib kelgan. Etnologiyadagi diffuzionistik 
g‘oyalarning asosiy maqsadi madaniyat yoki madaniyatning 
alohida ko‘rinishlarini m a’lum bir makonda tarqalishi, ularning 
kelib chiqish hududlarini aniqlash va turli hududlar bo'ylab 
yoyilish yo'llarini hamda usullarini qayta tiklashni ko‘rsatib berish 
hisoblangan.
«Dijfuziya»
tushunchasi aslida fizikadan o‘zlashtirilgan bo‘lib, 
mazkur ibora «yoyilmoq», «kirib kelmoq» ma’nolarini anglatadi. 
Etnologiyada diffiiziya deganda xalqlarning o‘zaro aloqasi — savdo, 
ko‘chish, bir xalqning ikinchisini bosib olishi natijasida yuzaga 
keladigan m adaniy ko‘rinishlarning tarqalishi tushuniladi. 
Diffuzionizm ilmiy yo‘nalish sifatida tarixiy jarayonlar asosiy 
mazmunini madaniyatlararo o ‘zaro aloqalar natijasida bosh- 
qalardan o‘zlashtirish va ularning biridan ikkinchisiga ko‘chishini 
e’tirof etishidan iborat. Evolutsionistik nazariya tarafdorlari 
to m o n id a n o ‘xshash m a d an iy atlarn in g o ‘zaro o ‘xshash 
sharoitlarda mustaqil ravishda paydo bo‘1 ishi va rivojlanish nuqtai 
nazariga qarshi diffuzionistlar ma’lum geografik mintaqalarda 
madaniy ko‘rinishlarning paydo bo11 ishi va bir markazdan boshqa 
hududlarga tarqalishiga doir o‘ziga xos ilmiy g‘oyani ilgari 
surganliklari bilan farqlanadilar.