Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

O‘qituvchining o‘quvchilar bilan to’g’ri muomala qila olish madaniyati va texnikasi. 
Bolalarga yakinlasha olish, o‘quvchilarga tugri muomala qilish yulini topish, ular bilan 
pedagogik nuktai nazardan samarali o‘zaro munosabatlar o`rnata bilish, pedagogik texnikaning 
mavjudligidandir. O‘qituvchi ta’lim – tarbiya ishlari jarayonida o‘quvchilari, kasbdoshlari, 
o‘quvchilarning ota – onalari bilan muomalada buladi. O‘qituvchi faoliyatining ta’sirchanligi 
pedagogik jarayonda sodir buladigan muomala madaniyatiga bog`liqdir. 
Pedagogik jarayonda sodir buladigan muomala madaniyatida muallimning axloqiy 
madaniyati, qiyinish madaniyati, so‘zlash madaniyati, tarbiyalanganlik darajasi aks etadi. 
O‘qituvchining pedagogik kasb egasi sifatida o‘ziga, o‘z kasbiga, o‘quvchilariga, 
kasbdoshlariga, o‘quvchilarning ota – onalariga, jamoatchilikka muomala madaniyatini 
belgilovchi talablar mavjud. Pedagogik jarayonda muomala madaniyati va texnikasi 
muallimning pedagogik faoliyatida kurinadi. O‘qituvchi o‘z burchini bajarayotganida u o‘zaro 
xurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayrixoxlik, tashabbuskorlik, o‘zaro gamxurlik, bir – 
birlarini inson sifatida qadr – qimmatini e’zozlash kabi kurinishlarda namoyon buladi. Pedagogik 
madaniyat va texnika o‘qituvchining pedagogik faoliyatida boshqalar bilan muomalasining 
Harakterini baxolashga xizmat kiladi. 
Pedagogik jarayonning o‘zida ham ish jarayonining turli soxalarida turlicha muomala 
madaniyati mavjud. Masalan, jamoat topshiriklarini bajarishda, dam olish paytlarida, muomala, 
shuningdek o‘qituvchining o‘z kasbiga, Vataniga, Xalqka, boshqa – boshqa topshiriklarga 
bo`lgan munosabati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. O‘qituvchining muomala madaniyatini 
quyidagi guruxlarga ajratish mumkin. 
Pedagogik jarayonda o‘qituvchi bilan o‘quvchining o`rtasidagi muomala madaniyati katta 
urin egallaydi. Juda ko`p o‘qituvchilar o‘z kasblariga sodik kolib, o‘qituvchilik faoliyatida 
fidoyilik kursatib, o‘z burchlarini yuksak darajada bajaradilar. O‘quvchilarga ta’lim – tarbiya 
berish bilan bir katorda ular kalbiga xalollik, go‘zallik, xakikat, odob – axloq, vatanparvarlik, 

---

54 
insonparvarlik kabi goyalarni singdira olganliklari, xushmuomalada bo`lganliklari uchun ham 
bolalar oldida katta obruga egadirlar. 
Ochigini aytish lozimki, Hamma o‘qituvchilar ham shunday muomala kila olmaydilar. 
O‘zlarining ko`pol, urinsiz aytgan so‘zlari, kilgan muomalalari bilan bolalar kunglidan urin ola 
olmaydilar. Ko`pol muomala jamiyatda qabul kilingan umuminsoniy va milliy axloqiy talablarga 
tugri kelmaydi, natijada bolalar orasida, o‘quvchilar jamoasida obru orttira olmaydilar. 
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashkari ishlar o‘qituvchi bilan o‘quvchi 
o`rtasidagi muomala madaniyatining muxim soxalaridan biri xisoblanadi. Ijtimoiy foydali 
mehnat, shanbaliklar o‘z xususiyatiga kura darsdan fark qilib, dars singari kat’iy tartibga 
tushirilmagani uchun ham o‘qituvchi va o‘quvchidan o‘zaro nazoratni kuchaytirishni, xalollik va 
vijdonlilikni, xolislikni, axloqiy mas’uliyatni ko`proq talab etadi. Ayniksa ekskursiyalar, safarlar, 
kino va teatrlarga borishlar o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning muomala madaniyatiga ko`proq 
bog`liqdir. Xuddi shuningdek, o‘qituvchining o‘quvchining ota – onasi, o‘quvchilar jamoasi, 
o‘qituvchilar va maktab raxbarlari bilan kiladigan muomala madaniyati va texnikasini 
shaqllantirib borishni talab kiladi. 
Pedagogik jarayonda o‘qituvchi bilan o‘quvchining o`rtasidagi muomala madaniyati katta 
urin egallaydi. Juda ko`p o‘qituvchilar o‘z kasblariga sodik kolib, o‘qituvchilik faoliyatida 
fidoyilik kursatib, o‘z burchlarini yuksak darajada bajaradilar. O‘quvchilarga ta’lim – tarbiya 
berish bilan bir katorda ular kalbiga xalollik, go‘zallik, xakikat, odob – axloq, vatanparvarlik, 
insonparvarlik kabi goyalarni singdira olganliklari, xushmuomala bo`lganliklari uchun ham 
bolalar oldida katta obruga egadirlar. 
Ochigini aytish lozimki, Hamma o‘qituvchilar ham shunday muomala kila olmaydilar. 
O‘zlarining ko`pol, urinsiz aytgan so‘zlari, kilgan muomalalari bilan bolalar kunglidan urin ola 
olmaydilar. Ko`pol muomala jamiyatda qabul kilingan umuminsoniy va milliy axloqiy talablarga 
tugri kelmaydi, natijada bolalar orasida, o‘quvchilar jamoasida obru orttira olmaydilar.
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashkari ishlar o‘qituvchi o‘quvchi o`rtasidagi 
muomala madaniyatining muxim soxalaridan biri xisoblanadi. Ijtimoiy foydali mehnat, 
shanbaliklar o‘z xususiyatiga kura darsdan fark qilib, dars singari kat’iy tartibga 
tushurilmaganligi uchun ham o‘qituvchi va o‘quvchidan o‘zaro nazoratni kuchaytirishni, xalollik 
va vijdonlilikni, xolislikni, axloqiy mas’uliyatni ko`proq talab etadi. Ayniksa, ekskursiyalar, 
safarlar, kino va teatrlarga borishlar o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning muomala madaniyatiga 
ko`proq bog`liqdir. Xuddi shuningdek, o‘qituvchining o‘quvchining ota – onasi, o‘quvchilar 
jamoasi, o‘qituvchilar va maktab raxbarlari bilan kiladigan muomala madaniyati va texnikasini 
shaqllantirib borishni talab kiladi. 
O‘qituvchilik faoliyati va ixtisosiga layokati to`g`risida gap borganda muallimlarni shartli 
ravishda uch toifaga ajratish mumkin. 
1.
Izlanuvchan, ijodkor o‘qituvchilar ; 
2.
Tayyorgarlik kurishga istagi bo`lsada, o‘z ishini nimadan boshlashni bilmay, 
kiynalayotgan o‘qituvchilar ; 
3.
Ta’lim va tarbiya ishiga tasodifan kirib kolgan o‘qituvchilar. 
Maktab, Xalq ta’limi ishida birinchi toifaga kiruvchi, tula ma’nodagi ijodkor o‘qituvchilar 
xal kiluvchi kuch xisoblanadilar. 
Darsning bilim berishdagi rolini, uning mas’uliyatini sezgan Har bir ilg‘or o‘qituvchi 
mashgulotga puxta tayyorlanib, uning mazmunini boyitadi, tinmay izlanib, o‘qitishning yangi 
usullarini yaratib, maktab ta’limida kullashga intiladi. Shu yul bilan bir soatlik darsni yaxshi bir 
asar sifatida o‘z o‘quvchilari ongiga singdiradi. Bunday fidoyi, o‘zidan nur taratuvchi, ziyobaxsh 
kalb egalari shaxsiy ijodiy kobiliyati va boy tajribasi bilan ta’lim jarayonini boyitishga munosib 
xissa kushadilar. Shu tarika Har bir ijodkor o‘qituvchi o‘zining xakikiy muallimlik mahoratini 
yaratadi.