Nasimxon rahmonov

To„rt bulung 
qo„p yag„i armis
(Ktu 2) – To‗rt tomon butunlay dushman ekan; YOki tomonlar 
aniqlashtiriladi: 
O„ngra qitaniyda, bariya tabg„achda, quriya qurdanta, yiraya 
og„uzda, aki uch bing sumuz, kaltachimiz bar mu na? 
(To‗n., 14) – SHarqda 
qitaniyga, janubda tabg‗achga, g‗arbda qurdanga, shimolda o‗g‗uzga ikki uch 
ming lashkarimiz (bilan) boraylikmi?
Urxun bitigtoshlarida SHarqdagi ko‗p xalqlarda tarqalgan To‗fon haqidagi mif 
singari motivlarga ham duch kelamiz. ―To‗fon haqidagi mif‖ning motivi 
insoniyatni to‗fon orqali qirib tashlash haqida xudolarning qaroridir. Xudolarning 
bu qarorga sabab – insoniyatning gunohkorligidir. SHumerlarda, bobil xalqida 
To‗fon haqidagi mif deyarli bir. Musoning ―Ibtido‖ kitobida To‗fon voqeasi 
ma‘lum. Insoniyatni er yuzidan qirib tashlash uchun vosita faqat suv emas, boshqa 
vositalar ham bo‗lishi mumkin. Masalan, ―Avesto‖da qahraton qish SHarq 
mifologiyasidagi to‗fon singari vazifani bajaradi – Xo‗rmuzd yaqinlashib 
kelayotgan qattiq sovuq er yuzida jamiki tirik jonzotni qirib tashlashi haqida 
Yimani ogohlantiradi. Haqiqatan, Yima bir uy qurib saqlab qolgan nabotot va 
hayvonot namunalaridan boshqa jamiki jnzotlarni va o‗simliklarni sovuq qirib 
tashlaydi. ―Avesto‖da bu qirg‗inning sababi nima? Zardusht aytadiki, Yimaning 
gunohkorligi tufayli insoniyat abadiy yashash huquqidan mahrum bo‗ldi.
Xuddi shu singari mifning motivini Kul tigin bititoshida ko‗rish mumkin. Bilga 
xoqon turkiy qavmlarga nasihat qilar ekan, davlatning yo‗q bo‗lib ketishiga 
ularning o‗zlarini sababchi qilib ko‗rsatadi, shu bilan birga, Tangri (xudo va 
osmon) ularning qilgan gunohlari – boshboshdoqlik, xoqonlarning yo‗l-
10
Рахмонов Н.
Некоторые особенности зачинов орхонских памятников. -―Кўҳна туркий ѐзма ѐдгорликлар: 
ѐзув маданиятининг ибтидоси‖ халқаро конференция материаллари. ―Информ А‖, Алмати, 2005, 44-48-
бетлар.

---

yo‗riqlariga itoat qilmaganlari va o‗zboshimchaliklari uchun jazolaganiga ham 
ishora qiladi: Turk o‗g‗uz baglari boduni asiding! Uza tangri basmasar, asra yir 
talinmasar, turk bo‗dun, ilingin, to‗rungin kim artati? (Ktu 22) – Ey turk o‗g‗uz
beklari, xalqi, eshiting! YUqorida osmon bosmagan bo‗lsa, pastda er yorilmagan 
bo‗lsa, ey turki xalqi, davlatingni, qonun-qoidalaringni kim yo‗q qildi?
Mazkur mif ham, turkiy qavmlar qilgan gunohlari evaziga xudolar (Tangri, er) 
tomonidan jazolangan degan, xulosaga olib keladi. SHarq xalqlaridagi umumiy 
motiv – insoniyatning gunohlari uchun xudolar tomonidan jazolanishi voqeasi 
o‗zaro ta‘sir orqali yuz bergan bo‗lishi mumkin.
Irq bitigida kosmogonik mifning bu turdagi ko‗rinishi yaxshi saqlangan: 
―YUqoriga tuman tushdi, pastda chang ko‗tarildi. Qush bolasi yurib yo‗lidan 
adashdi, kiyik bolasi yugurib yo‗lidan adashdi. Odam bolasi yurib yo‗lidan 
adashdi. YAna Tangri sharofati bilan uchinchi yilda butunlay eson-omon 
ko‗rishdilar, juda xursand bo‗lar, sevinar der. SHunday bilinglar6 yaxshidir 
bu‖(Ib.15). Qush bolasining yo‗ldan adashuviga, kiyik bolasining yo‗ldan 
adashuviga va insonning yo‗lidan adashuviga sabab gunohkorligidir. Bu mif 
bo‗lgani uchun tafsilotlar bayon qilinmagan. Albatta, Tangri tomonidan jazolanishi 
aniq. Gunohdan qaytganlari uchun Tangri ularga marhamat qilgan.
Tangri (xudo) – turkiy mifologiyada keng tarqalgan timsol. U himoyachi, 
insoniyatni dushmandan, yovuz kuchlardan saqlovchi timsol. Ko‗proq ruhiy 
ma‘noga ega bo‗lib, yuqori olamni tashkil qiladi. Quyidagi parcha shu ma‘no va 
vazifani aniq tavsiflaydi: ―Tabg‗ach qag‗anqa yag‗i bo‗lmis, yag‗i bo‗lip, itinu 
yaratinu umaduq, yana ichikmis. Buncha isig kuchig birtukgaru saqinmati. ―
Turk