Еkiston rеspublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi o`zb еkiston davlat jismoniy tarbiya instituti

8.
 
Xorazmshohlar. 
Xorazm vohasi o'zining qulay strategik va jug'rofiy mavqeyi hamda qadimdan rivojlangan hudud 
bo'lganligidan, u Markaziy Osiyo mintaqasida turli davrlarda kechgan muhim tarixiy jarayonlarda alohida 
o'rin tutib, o'z muayyan ta'sirini o'tkazib borgan. Vatanimiz hududida miloddan awalgi so'nggi ming yillik 
boshlaridagi ilk davlatchilik tuzilmalari ham shu hududda vujudga kelgan. Milodning turli bosqichlarida 
ham Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukmronlik qilgan hukmdorlarxonadoni tarixdan ma'lum. Bular: 
305-995 yillarda afrig'iylar xonadoni, 995-1017— yillarda ma'muniylar (Ma'mun Ibn Muhammad, uning 
o'g'illari Ali ibn Ma'mun va Ma'mun ibn Ma'mun), 1017-1034—  yillarda esa Oltintoshiylar (Oltuntosh, 
Horun, Handon) sulolalari Xorazmshohlar unvoni bilan davlat boshqaruvini amalga oshirganlar. 
Biroq ming taassufki, XJ asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar taqozosi bilan Xorazm 
davlati tanazzulga uchrab, zaif-lashib, mintaqaning boshqa sulolalari, chunonchi, awal boshda 
G'aznaviylar hukmronligi (1017-1044), undan so'ng Saljuqiylar boshqaruvi ta'siriga tushib qolgandi. 
Shuningdek, XI asrning 40—  yillarida sharqdan bostirib kelgan ko'p sonli Qoraxitoylar ham Xorazm 
yerlarini ishg'ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj to'Iovlarmi olish huquqini qo'lga 
kiritgandilar. Binobarin, XI asr ikkinchi yarmiga kelib Xorazm oldida yangidan mustaqillikka erishish 
vazifasi ko'ndalang bo'lib turardi. 
Bunda shuni ta'kidlash joizki, Xorazmning qaytadan musta-qillikni qo'lga kiritishi, hududiy 
jihatdan kengayib, butun-butun o'lkalarni o'z tarkibiga kiritib, qudratli saltanat darajasiga ko'tari-lishi, 
so'ngra uning pirovardida inqirozgayo'liqishi - bu jarayonlar yangi sulola - Anushteginlar sulolasi (1097-
1231) nomi bilan uzviy bog'fiqdir. 
Xususan, saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh (1071-1092) davrida katta obro' -  martabaga 
erishgan harbiy lashkarboshi Anushteginning Xorazm hukmdori etib tayinlanishi hamda ko'p o'tmay 
uning Xorazmshoh unvoniga sazovor bo'lishi —  bu Xorazmning mustaqillikka erishishidajiddiy qadam 
bo'lgan edi. 1097— yilda uning o'rniga Xorazm taxtiga o'tirgan va Xorazmshoh unvoni sohibi Qutbiddin 
Muhammad o'lka mustaqilligini ta'minlashda muhim rol  o'ynagan. Qutbiddin Muhammad ham 
Saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda Xorazmni idora qildi. Biroq shunga qaramay, o'lkaning 
hartomonlama rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham muhim imkoniyatlar topa 
bildi. 
Xorazm mustaqiiligini ta'minlash, lining sarhadlarini kengay-tirishda Qutbiddin Muhammadning 
o'g'li Jaloliddin Otsiz (1127-1156)ning roli alohidadir. Negaki, u Qoraxoniylar kuchsizligidan va 
Saljuqiylar  zaifligidan  foydalanib,  o'z  davlati  qudratini  yuksaltira  bordi.  Uning  П41-—  yilda oltin 
tangalar zarb ettirib, muomalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi bo'lgan. 
U Qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirham miqdorda o'lpon to'lash sharti bilan 
amalda o'z davlatining ichki mustaqiiligini ta'minlaydi. 

---

Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya kengayib borishida 
Alovuddin Takashning o'rni va roli katta bo'lgan. Uning hukmronlik davrida (1172-1200) Xorazm 
vohasida katta ijobiy o'zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad rostlagan o'nlab shaharlarning 
obodonlashuvidan tashqari ularning savdo-sotiq, hunarmandchiiik, karvon savdosi bobidagi dovrugli 
yanada ortdi, qishloq xo'jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, ko'plab kanallar, suv inshootlari barpo 
etildi. Bunday ijobiy jarayonlar Alouddin Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davrida ham davom 
ettirildi. Ayni zamonda o'ziga xos markaziy va mahaliiy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, 
takomillashtirib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki 
taraqqiyotini  ta'minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega bo'rdi. 
Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo'lgan. 
Dargohda Ulug' hojib mansabi alohida o'rin tutgan. U hukmdorning xos kishisi sanalib, lozim 
bo'lgan hollarda vazirlar faoliyatini ham nazorat qilgan. Hojiblar hukmdor nomidan davlat ahamiyatiga 
daxldor muhim masalalarda muzokaralarolibborganlar. Dargohdagi yanabir oliy lavozim Sohibi ustozdor 
hisoblangan. Xazina mablag'lari butunlay uning tasarrufida bo'lgan. Dargoh hayotiga oid ko'plab asosiy 
masalafar ustozdor nazorati ostida hal etilgan. Davlatdagi Tashtdor lavozimi ham muhim sanalib, u 
sultonning sirdosh kishisi hisoblangan. Tashtdor hukmdorning maxfiy sirlaridan ogoh boiib,  doimo u 
bilan bahamjihat holda faoliyat yuritgan. Oliy lavozimlardan yana biri -Qissador bo'lib, u Sulton nomiga 
kelgan arz, shikoyatlarni yig'ib, o'rganib, ularni hukmdor hukmiga havola qilib borgan. Dargohdagi 
xizmat turlari ichida Chashnigir -  sultonga  beriladigan ovqat, ichimiiklarni tekshiruvchi, Jomador, 
Davatdor (kotib), Sharobdor, Bayroqdor (amiri alam), xizmatkorlar boshlig'i (Maliki havas) kabi vazifalar 
ham alohida ko'zga tashlanib turadi. Ijroiya ishlari devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. 
Ayniqsa, bunda Bosh vazir katta mavqega ega bo'lib, u faqat hukmdorga bo'ysungan. Mansabdorlarni 
ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa tayin-lash, xazina va soliq tizimini nazorat qilish, mahaliiy 
vazirlar hisobotini olish va shu kabilar uning vakolatida bo'lgan . 
Devonlar ham o'z vakolatlari doirasida faoliyat yuritganlar. Masalan, insho yoki tug'ro devoni 
rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug'ullangan. Shuningdek. moliya ishlari bilan istifo devoni, 
davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar bilan Devoni arz yoki Jaysh shug'ullangan. 
Sulton xonodoni hayotiga, iqtisodiyotiga legishli yana bir muhim devon mavjud bo'lib, u Devoni xos 
nomi bilan atalgan. 
So'nggi Xorazmshohiar davrida harbiy sohaga alohida ahamiyat berilgan. Bunda bir necha yuz 
minglik qo'shindan tashqari oliy hukmdorning maxsus shaxsiy gvardiyasi (Haros) katta mavqega ega 
bo'lgan. Sulton Muhammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming nafar kishidan tashkil topgan. Harbiy 
qismlarda Harbiy nazoratchi, sipohsalor, sohibi jaysh (viloyat qo'shini boshlig'i), Amir ul-umaro, Malik 
(10 ming qo'shin boshlig'i), Chovush (chopar), Josus (razvedkachi), Askar qozisi kabi mansablar ham 
mavjud bo'lgan. 
Takash va Muhammad Xorazmshohlarning katta qo'shin tuzib boshqa mamlakatlar, ellarni bosib 
olish, ularni o'z tasarruflariga kiritish borasida olib borgan ko'p yillik istilochilik yurishlari, bir tomondan, 
Xorazmshohiar saltanati shuhratini oshirib, uning hududlarmi benihoya kengaytirishga olib kelgan bo'lsa, 
ikkinchi tomondan esa, bu hoi pirovard oqibatda bu davlatning chuqur ichki tushkunlikka, tanazzulga 
yo'liqishiga ham sabab bo'ldi. 
Jumladan, Takash XII asrning 80-90—  yillardagi istilochilik yurishlari davomida Saraxs, 
Nishopur, Ray, Marv kabi muhim shaharlarni ishg'ol etgan. 
Takash vafotidan so'ng davlat hukmdori bo'Igan Alouddin Muhammad Xorazmshoh davrida ham 
mamlakat hududlari kengayishda davom etadi. Bu vaqtga kelib Xorazmshohlar davlati hududlari janubi-
g'arbga qarab Xormuz, Fors qo'ltig'i, Iroq yerlariga qadar yoyiladi. lining tarkibiga 400 dan ziyod. 
shaharlar kirardi. Xorazmshoh Bag'dod xalifaligini qo'lga kiritish uchun ham intilgan. Bu esa butun 
musulmon olamining unga nisbatan qahr-u g'azabiga sabab bo'Igan. 
Muhammad Xorazmshoh 1211—  yilda qoraxitoylarni uzil-kesil quvib, Xorazm dovrug'ini 
ko'targanidan so'ng, u o'ziga ortiqcha bino qo'yib, o'zini "Iskandari Soniy", "AHohning yerdagi soyasi" 
deb ulug'lashni buyuradi. Garchand Xorazmshoh o'zini qanchalik ko'klarga ko'tarmasin yoxud 
bosqinchilik urushlari olib bormasin, biroq mamlakatning chuqur ichki ziddiyatlar va tanazzulga duchor 
bo'lganligini qayd etmasdan bo'lmaydi. Shohning katta qo'shin tuzib, to'xtovsiz olib borgan besamar  

---