Еkiston rеspublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi o`zb еkiston davlat jismoniy tarbiya instituti

6.G'aznaviylar 
961  —  yilda Somoniy hukmdor Abdumalik vafotidan so'ng G'azna mulkiga asli turkiy qavmga 
mansub boigan salohiyatli lashkarboshi Alptegin noib bo'ladi. 
Somoniylar davrida yetuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan Sabuktegin 977—  yilda 
Somoniylar davlati ichida davom etayotgan o'zaro nizolardan  foydalanib, Qobul daryosi havzasiga 
qarashli yerlarni ham G'azna viloyatiga qo'shib, mustaqil davlat tuzishga muvaffaq bo'ladi. U tez orada 
Xurosonga egalik qilish huquqini ham qo'lga kiritadi. Qoraxoniylar Somoniylar hukraronligini qulatib, 
Movarounnahrni egallagunlariga qadar, Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan so'ng 
o'g'li Mahmud davrida G'aznaviylar mavqeyi va davlat boshqaruv tizimi kuchayadi. 
G'aznaviylarning eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998-1030) 
vaqtiga to'g'ri keladi. Taxtga chiqqandan so'ng, Sulton Mahmud katta qo'shin tuzib, uni o'sha davrning 
eng zamonaviy qurol-asiahalari bilan, yetarli maosh bilan ta'minlab, juda ko'plab bosqinchilik yurishlarini 
amalga oshirdi. U XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan shimoliv chegara sifatida Amudaryoni belgilab 
olgach, o'zining asosiy e'tiborini janubda - Hindistonga, g'arbda -Xuroson va unga chegaradosh hududlar 
tomon qaratadi. Faqat Hindistonga 17 bor yurish qilib, u yerdan katta miqdordagi o'lja va boyliklar olib 
keladi. Birgina 1019—  yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan o'lja —  katta miqdordagi oltin, 
kumush va qimmatbaho  buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir-qulni tashkil etgan. U 1008— 
yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, Amudaryo shimolidagi Chag'oniyon va Xuttalon 
viloyatlarini bosib oladi. 1010-1011—  yillardaesa Mahmud katta qo'shin bilan jang qilib G'ur viloyatini 
egallaydi. 1017—  yilga kelib esa, Mahmud G'aznaviyning nigohi geografik jihatdan g'oyatda qulay 
nuqtada joylashgan, boy hudud -  Xorazmga qaratiladi. U Xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy 
vaziyatdan, xususan, Xorazmshoh Ma'munning o'limidan foydalanib, u yerga katta qo'shin yuborib, 
osonlik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda, shuhratparast Sulton Xorazm Ma'mun 
akademiyasiningbirqator atoqli namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G'aznaga 
ko'chirib keladi. Uning so'nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029— yilda Eronning Ray shahrini egallash 
bo'ladi. 

---

Mahmud G'aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu bo'ldiki, shimoliy Hindiston 
hududining bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha qismi bujoylarga kelib joylasha boshlaydi. Bu 
esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. 
Mahmud davrida G'aznaviylar davlati hududlari benihoya kengayib, mamlakat shaharlarida, 
ayniqsa, G'aznada katta inshootlar, salobatli masjid-u madrasalar, kutubxona-yu shifoxonalar, ilm 
maskanlari ko'plab barpo etilgan bo'lsa-da, biroq ko'pchilik aholining moddiy —  maishiy ahvoli nochor 
bo'lgan, turli xil soliq va majburi-yatlar odamlarning tinkasini quritgan. 
1011—  yilda Xuroson o'lkasida boshlangan ocharchilik minglab odamlarning nobud bo'lishiga 
olib kelgan. Shu bois, Mahmud G'aznaviy davlati tashqaridan go'yo qudratli ko'ringani bilan aslida uning 
ichdan yemirilayotganini, omonatligini payqash qiyin emas. Zero, uning vafotidan keyin ko'p o'tmay, bu 
saltanatning tush-kunlik sari yuz tutganligi ham shundandir. Bu o'rinda, Sulton Mahmud vafotidan 
keyinoq Xorazm o'z mustaqilligini tiklashga erishganini aytish kifoya. Shuningdek, saljuqiy turklarning 
Xuroson hududlarini egallash uchun harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud davrida uning roziligi bilan 
Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy qabilalar kelib joylashgan bo'lsa, endiliJcda ular butun 
Xurosonni ishg'ol qilishga kirishadilar. O'lkaning G'aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-to'lovlar 
asoratidan norozi bo'lgan mahalliy aholisi ham Saljuqiylarni qo'Ilab-quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki 
o'rtadagi harbiy to'qnashuvlarning pirovard yakuniga hal qiluvchi ta'sir o'tkazadi. G'aznaviylar qo'shini 
bilan Saljuqiylar o'rtasidagi birinchi katta urush 1035—  yilda Nissa shahri yonida bo'lib o'tdi. Bu jang 
Saljuqiylar g'alabasi bilan yakunlandi. Ko'p o'tmay, Saljuqiylar o'z g'alabalarini mustahkamlab, 
Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopurni qo'lga kiritdilar (1038). 
1040— yil bahorida Dandanakon yonida (Saraxs bilan Marv oralig'i) bo'lgan hal qiluvchi so'nggi 
jangdan keyin Mas'ud G'aznaviy qo'shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson o'lkasidan mahrum 
bo'ladi. Ko'p o'tmay, Mas'ud ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi (1041). Tez vaqt ichida 
hokimiyatni egallagan Mas'udning o'g'li Mavdud ham bir necha bor kuch to'plab saljuqiylar bilan urush 
oiib borgan bo'lsa-da, ammo o'z qo'shinini mag'lubiyatdan saqlab qola olmadi. 1059—  yilda 
G'aznaviylarning muhim tayanchi bo'lgan Balxning Saljuqiylar qo'ltga o'tishi G'aznaviylarning so'nggi 
umidini ham puchga chiqardi. Bu esa, pirovardda, G'aznaviylar davlatining tarix sahnasida butunlay 
yo'qolib ketishiga sabab bo'ldi.