Turklarning kelib chiqish tarixi

TURKLARNING KELIB CHIQISH TARIXI

Annotatsiya:Harbir xalqning kelib chiqish tarixi bo`lib, uning qay yo`sinda paydo bo`lgani qanday qiyinchiliklar bilan xalq bo`lgani tarixchini qiziqishga undaydi shu kabi turklarning o`z tarixlari bo`lib asl turk qavmlari olim tomonidan ko`p hollarda ko`chamanchi xunlar bilan bog`liq dep hisoblashadi.

Kalit so`zlar:Turk qavmlari,xunlar,Turk xoqonligi,
Turklar jujanlarga bo‘ysunib, ular uchun temir qazib, undan harbiy texnika va zirh yasadilar. Turklar kuchayib, jujanlar tobeligidan chiqishga qaror qildilar va tele qabilalari yordamida muvaffaqiyatga erishdilar. 555 yilda jujaniylar mag'lubiyatga uchradi, shundan so'ng turklar Yevroosiyo dashtlarining Sariqdan Qora dengizgacha bo'lgan ko'plab ko'chmanchi va dehqonchilik xalqlarini bosib oldilar va 20 yil o'tgach, bu ulkan kengliklarda dunyodagi eng yirik davlat - Buyuk Turk xoqonligini yaratdilar. 552 dan 744 gacha mavjud bo'lgan. Xoqonlik qudratidan oldin, turkutlarning soni kam bo'lishiga qaramay, o'sha davrning etakchi davlatlari: Xitoy, Fors va Vizantiya titragan. Shorlar Buyuk Turk xoqonligi tarixi bilan faxrlanishga haqli.Turklar Sharq va G‘arb o‘rtasida vositachi, ilgari bir-biridan ajralgan holda rivojlangan Uzoq Sharq va O‘rtayer dengizi madaniyatlari o‘rtasida ko‘prik bo‘lib, insoniyat tarixida ulkan rol o‘ynagan. Xitoydan Vizantiyagacha boʻlgan ulkan karvon yoʻli Turk xoqonligi hududidan oʻtgan va unga katta daromad keltirgan. Ammo turklar butun kuch-qudrat va shon-shuhratini cheksiz harbiy yurishlar va qahramon askarlarining o'limi bilan to'ladilar. Qadimgi turklar nafaqat vositachi, balki Xitoy, Fors va Vizantiya madaniyatidan farqli o‘ziga xos madaniyatini ham yaratgan. Turk xoqonligining madaniyati yuksak darajaga ko‘tarildi: metallurgiya va temirchilik rivojlangan, turklar birinchi bo‘lib ikki tomondan temir uzengilarni joriy qilganlar (ulardan oldin “uzengi” arqondan va bir tomondan qilingan), ular ixtiro qilganlar. qisqich (bu uzoq masofalarga yuk tashish uchun jabduqlar uchun muhim), ularda yengilmas plastinka otliqlari bor edi, chorvachilik, hunarmandchilik rivojlangan, harbiy texnika takomillashtirilgan (1,5 km masofani otgan ko'p qavatli kamon, turli xil tovushlarni chiqaradigan turli o'qlar) chivin, oʻq uchlari, qilichlar, keng qilichlar va boshqalar) chidab boʻlmas ingrash).
Runa yozuvida yozilgan qadimgi turkiy adabiyotning ajoyib namunalari Kul-tegin, Bilge-qogon va Tonyukuk sharafiga 4 metrlik tosh stelaga bitilgan. Birinchi ikkitasini rus sayyohi N.M.Yadrintsev 1889 yilda Moʻgʻuliston shimolida Oʻrxon daryosi havzasida (shuning uchun ularga Oʻrxon matnlari nomi berilgan), uchinchisini E.N.Bator kashf etgan. 1893 yilda yozuvlar daniyalik olim V. Tomsen tomonidan shifrlangan. Yozuvlarning topilishi va ularning dekodlanishi ilm-fan olamida shov-shuvga aylandi, u birinchi marta qadimgi turklarning o'zlari haqida yozganlarini o'qishga muvaffaq bo'ldi. Bungacha olimlar faqat xitoylar, arablar va vizantiyaliklar turklar haqida yozganlarini oʻzlarining tarixiy yilnomalarida oʻqishlari mumkin edi va bu toʻliq ishonchli maʼlumot emas edi.
Tasavvur hayratlanarli, Lev Gumilyov "Qadimgi turklar" kitobida yozganidek, “Turklarning ijtimoiy hayoti va ijtimoiy institutlarining murakkab shakllari: el, oʻziga xos zinapoyali tizim (taxtning vorislik tizimi – otadan oʻgʻilga emas, balki katta akadan kichikga, togʻadan togʻaga oʻtish tizimi). katta jiyani, tahr.), martabalar ierarxiyasi, harbiy intizom, diplomatiya, shuningdek, qo'shni mamlakatlarning mafkuraviy tizimlariga qarshi bo'lgan rivojlangan dunyoqarashning mavjudligi ".
Turklarning o'z dini - shamanizm bo'lgan. Ular Ko'k-Tengrini, asosiy atributi yorug'lik bo'lgan Moviy osmonni hurmat qilishdi. Bu bosh iloh xalq, xoqonlik va hukmdorlar taqdirini boshqargan. Tug'ilish, hayot va o'lim, g'alaba va mag'lubiyat, baxtsizlik va muvaffaqiyatlar tasodifan emas, balki Tengri irodasi bilan sodir bo'lgan. "Osmonda tug'ilganman, o'zim jannatga o'xshayman, men, Bilge xoqon, endi turklar ustida o'tirdim", - deydi Kyul-tegin sharafiga yozilgan kichik runik yozuvning boshida Osmon irodasi bilan xoqonning (imperatorning) ilohiy kelib chiqishi haqida. Qadimgi turklar Osmonga sig‘inish bilan bir qatorda Osmon va Yerni ma’lum bir oliy ijodkor tomonidan yaratilganiga ishongan. Turk xoqonligining qulashi va Xitoy Tang imperiyasi hujumi ostida turklarning etnos sifatida nobud boʻlishi “Turk” nomining yoʻqolishiga olib kelmadi. Bu ulug‘vor nom o‘zlarini O‘rta va O‘rta Osiyoning qadimgi turklar bilan bir tilda gaplashgan, turklarning mard qahramonlaridek bo‘lishni istagan ko‘chmanchi cho‘l qabilalari deb atay boshladi. Turkiy tillarda so‘zlashuvchi va o‘zini turk (tilshunoslik atamasi) deb ataydigan zamonaviy xalqlar qadimgi turklar ma’naviy madaniyatining to‘la huquqli vorislaridir.
Qadimdan hozirgi kungacha saqlanib qolgan bu xalqni o`tgan asrda Yevropalik olimlar nazariga tushdi va shu paytdan boshlab bu qadimgi xalqni o`rgnish boshlandi turklar tarixi haqida ko`plab olimlar kitoblar yozishdi ammo hechkim Gumelyovchalik turklar haqida boy va aniq malumotlar berolmadi.{5}
Turklar asl avlodlari xunlar hisoblanadi “ular o`z avlodlari xunlar haqida hechnarsa bilmas edilar”{ 6}bu farazda turklar mutloqo bilishmaydi dagan manoda ketmoqda asos sifatida O`rxo`n bitiklarida yozib qoldirilgan, yuqoridagi so`zga bir tomonlama yondashib bolmaydi aslida turklar davlat bo`lganligi o`z hujjatlarida yozib qoldirganlar .

Turk so`zining ozi “kuchli, mustahkam” degan manoni anglatadi Kanonov fikricha bu so`z jamlovchi ot bo`lib, bora- bora urug` jamini anglatadigan etnik nomga aylangan {27}.

Xulosa:Tarixda hechnarsa izsiz ketmaganidek buyuk xalqning kelib chiqish tarixi uzoq sharqqa borib taqaldi bizning o`lkamizga kelib gulladi va hozirda turk dep nomlangan katta bir millatga asos solindi. Bugungi kunda Orta osiya, Eron, Kichik osiyo, hududlari Kavkaz orti davlatlarida yashaydigan xalqlarning hammasi bir manota turk millati dep ataldi ularni dini, tili, birlashtirdi. Eng koʻp turklar Turkiyada (55 millionga yaqin) yashaydi. Xalq vakillarini Braziliya, Argentina, Yaponiya, Buyuk Britaniya va Fransiyada uchratish mumkin. 11 milliondan ortiq kishi Rossiyada, 350 mingga yaqini Ukrainada yashaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Ahmadali Asqarov o`zbek xalqi etnaginezi
2.Lev Gumelyov Qadimgi turlar
3.https://uz.m.vikepediya.
4.https://gigofox.ru.