Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

O‘Ò  OLDIRISH ÒIZIMI
4.1. Ekspluatatsiya rejimlari va tavsifnomalari
Kontaktli  o‘t  oldirish  tizimi.  Kontaktli  o‘t  oldirish  tizimining
ish qobiliyati o‘t oldirish g‘altagining ikkilamchi chulg‘amida in-
duksiyalangan maksimal kuchlanish 
2max
U
  ni o‘t  oldirish shami
elektrodlari orasidagi tirqishni teshib o‘tish uchun zarur bo‘lgan
kuchlanish 
to‘
U
 ga nisbati bilan belgilanadi. Bu nisbat o‘t oldirish
tizimining  yuqori  kuchlanish  bo‘yicha  zaxira  koeffitsiyenti  deb
ataladi va quyidagi belgi bilan ifodalanadi:
K
z
=U
2 max
 
/U
to‘
,
Maksimal  ikkilamchi  kuchlanish 
2max
U
  ham,  teshib  o‘tish
kuchlanishi 
to‘
U
 
ham  o‘zgaruvchan  kattaliklar  bo‘lib,  ular  ko‘p
hollarda dvigatelning ishlash rejimiga bog‘liq bo‘ladi. O‘t oldirish
nazariyasidan ma’lumki, maksimal ikkilamchi kuchlanish o‘t oldi-
rish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tokning uzgich
kontaktlari  uzilgan  daqiqasidagi  qiymatiga,  ya’ni  uzilish  tokiga
to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Uzgich kontaktlari tutash bo‘lgan davr
davomida o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayot-
gan tok ortib, o‘zining maksimal barqaror qiymatiga intiladi, ya’ni
I
1max
=U
1
 
/R
1
,
bu yerda, U
1
 — birlamchi zanjirdagi kuchlanish, R
1
 — birlamchi
zanjir  qarshiligi.
Birlamchi  chulg‘amdagi  tok  o‘zining  maksimal  barqaror
qiymatiga  erishish  uchun birmuncha  vaqt  kerak  bo‘lib,  uning
davomiyligi chulg‘amning qarshiligi va induktivligiga bog‘liqdir.
Dvigatel  tirsakli  valining  faqat  past aylanishlar  chastotasida  uz-
gich kontaktlarining tutashib turish vaqti birlamchi tokning mak-
simal barqaror qiymatiga erishishi uchun yetarli bo‘ladi. Òirsakli
valning  aylanishlar  chastotasi qanchalik  katta  bo‘lsa, uzgich

---

81
kontaktlarining tutashib turish vaqti shunchalik kam bo‘ladi, de-
mak, uzilish toki I
u
 va maksimal ikkilamchi kuchlanish U
2max
larning
qiymati ham shunchalik kichik bo‘ladi.
Avtomobil  dvigatelining  tirsakli  valining  aylanishlar  chas-
totasidan boshqa ko‘rsatkichlari (drossel to‘siqchasining ochi-
lish  darajasi,  burovchi  moment,  quvvati  va  hokazo)  ikkilamchi
kuchlanish  qiymatiga  ta’sir  ko‘rsatmaydi.  Ikkilamchi  kuchla-
nishning maksimal qiymatiga o‘t oldirish sham izolatorida hosil
bo‘ladigan qurum va yuqori kuchlanish zanjirining massaga nis-
batan bo‘lgan elektr sig‘imi katta ta’sir ko‘rsatadi.  Izolatordagi
qurum  orqali  yuqori  kuchlanishning  bir  qismi  massaga  o‘tib
ketadi. Yuqori kuchlanish zanjirining sig‘imi ham me’yordan ortiq
bo‘lsa, ikkilamchi kuchlanishning maksimal qiymati pasayadi.
Agar o‘t oldirish shami dvigatelning issiqlik tavsifnomasini hi-
sobga olib, to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, izolatorda hosil bo‘ladigan qu-
rumning  qarshiligi  3  M

  dan  kam  bo‘lmaydi.  Ekranlanmagan
yuqori kuchlanish zanjirining massaga nisbatan sig‘imi, odatda,
75 pF dan ortmaydi.
Maksimal  ikkilamchi  kuchlanishdan  farqli  o‘laroq,  teshib
o‘tish kuchlanishi aylanishlar chastotasidan tashqari dvigatelning
yana bir qator ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘ladi. Òeshib o‘tish kuch-
lanishiga sham  elektrodlari orasidagi uchqunli tirqishning  kat-
taligi, elektrodlarning shakli, gazlarning harorati va bosimi katta
ta’sir ko‘rsatadi. Uchqunli tirqish qanchalik katta bo‘lsa, teshib
o‘tish  kuchlanishi  ham  shunchalik  yuqori  bo‘ladi.  Yangi  sham
elektrodlarining  o‘tkir  qirralari  teshib  o‘tish  kuchlanishini  pa-
saytiradi. Lekin ishlatish jarayonida sham elektrodlarining o‘tkir
qirralari silliqlashadi, uchqunli tirqish kattalashadi va teshib o‘tish
kuchlanish qiymati ortadi. Silindrdagi gazlarning bosimi ortishi
teshib o‘tish kuchlanishini oshirsa, harorat ko‘tarilishi bilan ak-
sincha, teshib o‘tish kuchlanishi kamayadi. Drossel to‘siqchasi-
ning ochilishi darajasi qanchalik katta bo‘lsa, silindrlarning ishchi
aralashma bilan to‘lish darajasi ham shunchalik ortadi. Bu esa si-
qish  taktidagi  bosimning  ko‘tarilishiga va,  demak,  teshib  o‘tish
kuchlanishining ham ortishiga olib keladi. Drossel to‘siqchasi to‘la
ochilganda, teshib o‘tish kuchlanishi eng katta qiymatga erishadi.
Òeshib o‘tish kuchlanish qiymatiga tirsakli valning aylanishlar
chastotasi ta’sirini ko‘rib chiqaylik. Drossel to‘siqchasi to‘la ochiq
holda ishlayotgan dvigatel tirsakli valining aylanishlar chastotasi
ma’lum  belgilangan  chegaradan  ortganda,  silindrlarning  to‘lish

---

82
darajasi kamaya boshlaydi va silindrlardagi bosim pasayadi. Bundan
tashqari, aylanishlar chastotasi ortishi bilan markazdan qochma
rostlagich o‘t oldirishning ilgarilatish burchagini oshira boshlaydi
va silindrlardagi o‘t oldirish jarayoni ishchi aralashmaning bosimi
past bo‘lganda sodir bo‘ladi. Va nihoyat, aylanishlar chastotasining
ortishi, siqish kamerasidagi haroratning ko‘tarilishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan barcha omillar aylanishlar chastotasi ortishi
bilan teshib o‘tish kuchlanishining qiymati pasayishini ko‘rsatadi.
Maksimal ikkilamchi kuchlanishning dvigatel tirsakli valining
aylanishlar chastotasiga bog‘liqligi kontaktli o‘t oldirish tizimining
ishchi tavsifnomasi deb yuritiladi. Ammo, ishchi tavsifnoma  o‘t
oldirish  tizimining  ish  qobiliyatini  to‘la  baholash  imkoniyatini
bermaydi. Dvigatelning turli ishlash sharoitlarida o‘t oldirish tizi-
miga qo‘yiladigan talablarni ishchi tavsifnomaga mos kelishining
tahlili, yuqori kuchlanish bo‘yicha zaxira koeffitsiyentini drossel
to‘siqchasi to‘la ochiq holda ishlayotgan dvigatel tirsakli valining
aylanishlar  chastotasiga  bog‘liqligini  ko‘rsatadi.  Zaxira  koeffi-
tsiyentining  minimal  qiymati  o‘t  oldirish  tizimining  eng  og‘ir
ekspluatatsion rejimiga to‘g‘ri keladi. Bu rejim dvigatel nisbatan
past aylanishlar chastota va drossel to‘siqchasi to‘la ochiq holda
ishlaganda yuzaga keladi.
O‘t oldirish tizimining dvigatelni ishga tushirish jarayonidagi
ekspluatatsion rejimlari alohida e’tiborga loyiq. Dvigatelni ishga
tushirishda  startyor  katta  tok  iste’mol  qiladi  va  natijada  akku-
mulatorlar  batareyasining  kuchlanishi  keskin  pasayadi.  Ishga
tushirishning og‘ir sharoitlarida 12 V li akkumulatorning kuch-
lanishi 7—8 V gacha pasayishi mumkin. Bundan tashqari, tirsakli
valning past aylanishlar chastotasida uzgich kontaktlarining uzi-
lish tezligi kichik bo‘ladi va bu ular orasida uchqunli yoy hosil
bo‘lishiga olib keladi. Kontaktlar orasida yoy hosil bo‘lishi elek-
tromagnit energiyaning isrof bo‘lishiga va o‘t oldirish g‘altagining
birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tokning uzilish tezligini ka-
maytirishga  olib  keladi.  Buning  hammasi  maksimal  ikkilamchi
kuchlanish qiymatini pasaytiradi. Buning ustiga, yonish kamera-
sidagi haroratning pastligi sham elektrodlari orasini teshib o‘tish
kuchlanishini oshirib yuboradi.
Ammo ishga tushirish rejimida o‘t oldirish tizimining ishlashiga
ijobiy ta’sir etuvchi omillar ham mavjud. Startyor dvigatel tirsakli
valini  kichik  aylanishlar  chastotasi  bilan  aylantirganda,  uzgich
kontaktlarining  tutashib  turish  vaqti,  birlamchi  tokni  o‘zining

---

83
maksimal barqaror qiymatiga erishishi uchun yetarli bo‘ladi. Bun-
dan tashqari, dvigatelni ishga tushirish vaqtida silindrlarning to‘lish
darajasi past bo‘ladi, ya’ni silindrlardagi bosim kam bo‘ladi.
Ishga  tushirish  jarayonida  o‘t  oldirish  tizimining  ishlashini
yaxshilash maqsadida o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘a-
miga  ketma-ket  qo‘shimcha  qarshilik  ulanadi.  Bu  qarshilikda
kuchlanishning pasayishi o‘t oldirish tizimining me’yorida ishla-
shiga ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki bu omil o‘t oldirish g‘altagining
ko‘rsatkichlarida (o‘ramlar soni, ularning nisbati va h.k.) hisobga
olinadi. Startyor ulanganda qo‘shimcha qarshilik startyorning tor-
tish relesidagi maxsus kontaktlar yordamida qisqa tutashtiriladi va
o‘t oldirish g‘altagiga akkumulatorning to‘la kuchlanishi uzatiladi.
Shu  yo‘l  bilan,  startyor  ulanganda  akkumulator  batareyasidagi
kuchlanishning pasayishi qoplanadi.
Shunday qilib, o‘t oldirish tizimining eng og‘ir ishlash sharoit-
lari avtomobilning quyidagi ekspluatatsion rejimlariga to‘g‘ri ke-
ladi. Òo‘g‘ri uzatmada va drossel to‘siqchasi to‘la ochilgan holda
avtomobilning tezligini oshirish yoki balandlikka ko‘tarilish; dvi-
gatel tirsakli valining nisbatan past aylanishlar chastotasi; dviga-
telni ishga tushirish.