O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Ng 
 
tovushi
    til  orqa,  portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, jarangli, sonor undosh 
tovush bo‘lib,  so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z o‘rtasida 
(yangi,  bangi)
 va 
oxirida 
(bodring, ong)
 keladi. 

---

46 
 
 
Q
 
tovushi
    chuqur  til  orqa,  sof  portlovchi,  jarangsiz  undosh  tovush  bo‘lib,  
so‘z boshida 
(qadr, qovoq, qo‘l),
 o‘rtasida 
(oqil, baqir, chuqur )
 va oxirida 
(o‘roq, 
yo‘q,)
  keladi.  Bu    tovush  ayrim  ko‘p  bo‘g‘inli  so‘zlar  oxirida  kelganida  unli  bilan 
boshlangan 
qo‘shimchalar 
qo‘shilsa, 
g‘ 
 
tovushiga 
almashadi: 
quloq+im>qulog‘im,  to‘yoq+i >tuyog‘i.
 
To‘qson, maqtov, maqsad
  kabi so‘zlarda 
esa 
x 
tovushiga o‘xshab talaffuz qilinadi. 
G‘
  
tovushi
 chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovush bo‘lib,  so‘z 
boshida 
(g‘azab, g‘ildirak, g‘o‘za),
 o‘rtasida 
(dag‘al, og‘ir, o‘g‘ri)
 va oxirida 
(tog‘, 
bug‘, tig‘ )
 keladi.   
X
 tovushi
 chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib,  so‘z 
boshida 
(xabar, xurjun, xol),
 o‘rtasida 
(paxta, axir)
 va oxirida 
(six,  mix)
 qo‘llanadi.
 
 
 
H
 
tovushi
    bo‘g‘izda  hosil  qilinadigan,  sirg‘aluvchi,  jarangsiz  tovush 
bo‘lib,  so‘z boshida 
(halol,  hikoya,  hukumat),
  o‘rtasida 
(sayohat, ohu)
 va oxirida 
(sayyoh,  eh)
  qo‘llanadi.  Bu  tovush  asosan  arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda 
uchraydi.   
                                   
Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi
 
Ma’lumki,  unli  tovushlar  so‘zlarni  shakllantirishda  yakka  holda,  qo‘sh 
holatda  va  ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka holatda kelishi o‘zbek tili 
tabiatiga xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil 
unlining bir o‘rinda qo‘sh holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) 
turkiy  tillar  taraqqiyotining  keyingi  davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning 
o‘zaro  aloqasi  tufayli  paydo  bo‘ladi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  ao, oa, oi, ia, io 
kabi  turli  unlilarning  ketma-ket  bir  o‘rinda  kelish  hollari  mavjud:  jamoat,  faol, 
doira, .muomala kabi. 
Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: taalluqli, 
shuur,  badiiy,  inshoot.  Deyarli  barcha  undoshlar  qo‘sh  holatda  (g,  x,  h,  g‘  
undoshlari bundan mustasno) qo‘llanadi: qubba, avval, sodda, mijja, lazzat, tayyor, 
ikki,  alla,  omma,  tonna,  oppoq,  burro,  issiq,  o‘ttiz,  iffat,  achchiq,  ishshaymoq, 
to‘qqiz. Bu undoshlar talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa aloqalarning 
kengayishi  tufayli  yangi  so‘zlar  hisobiga  boyimoqda:  musson,  Anna,  Emma, 
milliard,  affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), so‘z oxirida  (mutolaa),  

---

47 
 
 
qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), o‘rtasida (qattiq) va oxirida (kongress) 
qo‘llanadi.  
Turkiy  tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket (qator) kelishi 
qo‘sh  undoshlarga  nisbatan  ancha  ilgari  o‘zlashdi:  daraxt,  g‘isht,  payvand, 
Samarqand, baxt, xursand kabi. 
O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish hollari yo‘q 
edi,  rus  tili  va  boshqa  tillarning  ta’sirida  adabiy  tilimizda  bu  holat  ham  paydo 
bo‘ldi: brom, drujina, ftor, grek, krem, stol, traktor, xrom, shkaf kabi. 
 
1. Unli  va undosh tovush  bir-biridan qanday xususiyatlari bilan farqlanadi? 
2.  Bir  unli  va  bir  undosh  bilan  farqlanuvchi  5  tadan  so‘z  jufti  topib  yozing. 
So‘zlarning  ma’nosini tushuntiring. Namuna: 
tor – tur, joy – loy.
  
 
3.  Bajargan  topshirig‘ingiz  asosida  nutq  tovushi  qanday  vazifa  bajarishini 
tushuntiring. 
4. Barcha  undoshlari til oldi bo‘lgan 10 ta so‘z hosil qiling. 
5.  Barcha  undoshlari  lab  undoshlariga  mansub  bo‘lgan,  unlilari  esa  quyi  keng 
unlilar bo‘lgan so‘zlar  hosil qiling. 
6. Portlovchi undoshlar qaysilar? 
7. Sirg‘aluvchi undoshlar qaysilar? 
8. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undoshlar necha guruhga bo‘linadi? 
9. Jarangli   va jarangsiz  undoshlar qaysilar? 
10. Sonor undoshlarga qaysi tovushlar kiradi?