Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

 
Buyumlarni loyihalashda dizaynerlarning ish mazmuni
 
Sanoat  ishlab  chiqarish  mahsulotlarini  loyihalash  jarayoni  ketma-ket 
amalga oshiriladi va loyihalashning quyidagi qismlarini o`z ichiga oladi: 
a)  badiiy  loyihachining  takliflari,  mahsulot  tuzilishi,  muallif  nazorati 
ostida loyihalashtirish ishlari; 

---

~ 84 ~ 
 
b)  badiiy  loyihachi  takliflari  mahsulot  asosiy  g`oyasining  tuzilishi 
shakllarini umumlashtirishdan iboratdir; 
c)  bu  jarayon  topshirig`i  chuqur  o`rganib  badiiy-loyihachi  va 
adabiyotlar tahlilidan foydalanib bo`lgandan so`ng boshlanadi. 
Loyihalashtirishning  haqiqiy  tarzda  boshlanishini  rassom  fikrlari 
tasviriy chizma yoki bo`shliq hajmida o`z aksini topa boshlaganidan bilish 
mumkin.  Biroq  amalga  oshirilgan  birinchi  niyatlar  hali  idrok  qilingan, 
fahmlangan buyumdan yiroq bo`ladi. 
Ammo buyumlarning shunday guruhlari ham mavjudki, ularda hajm-
transport tuzilishi yoki oldindan qattiq belgilangan yoki shuncha sodda va 
oddiyki, dastlabki hajm-transport kayfiyati uchun muammo bo`lmaydi. 
Bu  buyumlar  turli  xil  miqyos  va  vazifada  bo`lishlari  mumkin. 
Taxminiy  ko`rinishlar  ustida  ishlash  qism  va  alohida  detallarni  maqsadga 
muvofiq  tarzda  joylashtirishni  o`ylab  topish,  ularning  o`zaro  aloqalarini 
izlashni  o`z  ichiga  oladi  hamda  mahsulotning  mantiqan  mazmun  bilan 
bog`langan  tashqi  shakli  ustida  eng  mas‘uliyatli  ijodiy  faoliyat  bilan 
tugallanadi. Bu jarayonda dizayner muhandis-loyihachi bilan birga mavjud 
pardozlash  buyumlarini,  shuningdek,  aniq  sharoitda  mahsulot  tayyorlash 
uchun  ishlab  chiqariladigan  buyumlarga  ishlov  berish  imkoniyatlarini 
yaqqol tasavvur eta bilishi kerak. 
Xomaki  nusxa  yaratish  jarayonida  mavjud  loyiha-tizim  asosiy 
ko`rsatkichlari, o`lchamlari, iste‘mol qilinadigan quvvatlar kamayishi, yangi 
matolarni  qo`llash;  GOSTlar,  tirajlarni  hisobga  olish,  shuningdek, 
buyumlarga  ishlov  berishni  bilish,  iqtisodiy,  estetik  va  boshqa  talablar 
bularning  hammasi  birinchi  xomaki  nusxalarning  o`zida  mantiqiy  aksini 
topishi kerak. Xuddi shunday jarayon xomaki nusxa yoki loyiha topshirig`i 
bosqichidan me‘moriy loyihalashda ham qo`llaniladi. 
Mahsulot  tuzilishini  belgilash  badiiy  loyihalash  jarayonining  eng 
mas‘uliyatli  qismidir.  Odatda,  mahsulot  tuzilishini  belgilash  bir  vaqtda 
dizayner va muhandis-loyihachi tomonidan amalga oshiriladi. 
Loyihachi  mahsulotning  asosiy  qismlari,  ularning  o`lchamlari  va 
joylashtirilishini  aniqlaydi.  Tasviriy  chizmadan  xabardor  va  mavhum 
tasavvurga  ega  bo`lgan  dizayner,  mahsulot,  buyum  qismlarini 
joylashtirishning  ko`rinishlarini  izlaydi  va  turli  ko`rinishlardan  kelib 
chiqadigan xulosa qarorlarga tayanadi. Shundan keyin loyihachi tanlangan 
ko`rinishlar bilan ishlash imkoniga ega bo`ladi. 
Mahsulotning estetik jihatdan shakllanishiga muhitning shart-sharoitlari 
va  shakl  mazmuni  ko`rinishi  yoki  tasviriy  manzaraga  qiyoslanganligiga 

---

~ 85 ~ 
 
katta ta‘sir etadi. Mahsulot va buyum shakliga turli omillar ham ta‘sir etmay 
qolmaydi:  havo  tozaligi,  atrofni  iflos  qiladigan  moddalar,  mahsulotdan 
foydalanish  joyi  (ochiq  havo,  yopiq  bino,  suv),  harorat  tizimi,  muhitning 
teskari  ta‘siri,  iqlim  sharoiti  (Uzoq  Shimol,  O`rta  mintaqa,  issiq  iqlim, 
tropiklar). 
Demak,  mahsulotning  estetik  sifatlari  uning  shakli  va  mazmunini 
belgilaydigan aniq shart-sharoitlar bilan bog`liq. 
Badiiy 
loyihalash 
jarayonida 
uyg`unlashtirish 
(moslashtirish, 
muvofiqlashtirish)  vositalari  -  asosiy  bosimlar  va  o`ylab  chiqilgan 
o`lchamlarni  bir-biriga  to`g`ri  bo`ysundirish,  ko`lamdorlik,  turg`unlik 
(jonsizlik)  yoki  jo`shqinlik,  simmetriya  yoki  assimetriya,  mahsulot  butun 
tuzilishining marom yoki metr o`lchovi asosida tuzilishi - muqarrar va juda 
murakkab shart bo`lib hisoblanadi. 
Badiiy-loyihachi  takliflar  bosqichidagi  ishlarni  amalga  oshirish 
natijasida  asosiy  tamoyillar  tuzumiga  yoki  rejasiga  javob  bera  oladigan 
loyihachilik va tizim yechimlarning ikki - uch varianti paydo bo`lishi kerak. 
Badiiy - loyihachi takliflarni tasdiqlashi, ikki hodisa orasidagi davrdir, 
unda taklif qilingan variantlarning eng yaxshisi tanlanadi. Bu variant badiiy-
loyihachi  tahlil  jarayonida  rasmiylashtirilgan  talablarga  yuqori  darajada 
javob bera olishi kerak. Ishlab chiqishning (tayyorlashning) shu bosqichida 
loyihalash hujjatlarining tarkibi har bir aniq holatda mahsulot murakkabligi 
va  ishlab  chiqarish  sharoitlariga  bog`liq  hujjatlarning  taxminiy  tarkibi 
quyidagicha: 
1)
 
texnikaviy  yangilanish  va  mahsulot  shakllari  rivojlanishi 
an‘analarining  tavsifini  o`z  ichiga  oladigan  badiiy  -  loyihachilik  takliflari 
mohiyatini bayon etuvchi qisqacha tasvir; 
2)
 
 foydalanilgan  axborotlar  va  ilmiy  mavzular  ro`yxati  (jurnal  va 
prospektlar, ishlar, ijodiy safarlar hisobotlari, rasmlar, fotosuratlar, suratlar, 
taqrizlar, o`xshashliklar va timsollar rasmlari); 
3)
 
badiiy-loyihachilik  takliflari  bosqichida  bajarilgan  namunalar  va 
andaza-qoliplari; 
4)
 
mahsulot  tuzilishiga  oid  rejalar,  to`g`ri  burchakli  rasmlar, 
loyihalashtirilgan mahsulot ko`rinishlarining istiqbolli chizmalari. 
Mualliflar  dalillar  asosida,  o`zining  badiiy-loyihachilik  takliflarini 
himoya qila bilishi kerak. 
Badiiy-loyihachilik loyihani ko`rib chiqish paytida qabul qilingan taklif 
va  mulohazalar  hisobga  olinib,  loyihalashning  har  tomonlama  ishlab 

---

~ 86 ~ 
 
chiqilishi  ko`zda  tutiladigan  loyihalash  bosqichidir  (murakkab  buyumlar 
uchun texnik loyiha bosqichi). 
Bu  bosqichning  o`ziga  xos  xususiyati  shundaki,  muhandis-loyihachi 
ishining hajmi rassom-loyihachi ishi hajmidan ancha katta. 
Bu  bosqichda  vaqtning  ko`p  qismi  mahsulotning  hajmiy  andazalarini 
(qoliplarini)  va  uning  ayrim  bo`limlarini  tuzish,  umumiy  tuzilishini, 
munosiblikni chiziqlar bilan rasm solish bo`limlarini joy-joyiga joylashtirish 
va  aniqlash  bilan  o`tadi.  Namunalar,  odatda,  o`zining  asl  o`lchamida 
ommaviy  ishlab  chiqarish  uchun  esa  tashqi  ko`rinish  andazasi  shaklida 
bajariladi. 
Bu bosqichda dizayner umumiy ko`rinishdagi chizmalarni eng oxirida 
tasdiqlangan  andazalar  (qoliplar)  asosida  bajarishi,  bo`yash  tizimini, 
pardozlash buyumlari bo`yicha tavsiyanomalar berishi shart. 
Loyihani  tasdiqlash  jarayoni  tadqiqot  natijalarini  o`zida  aks  ettirgan 
loyihalash  topshirig`ini  hisobga  olib,  butun  loyiha  hujjatlarini  diqqat  bilan 
tahlil etishni talab etadi. 
Badiiy  loyihachining  tasdiqlashga  taqdim  etilgan  loyihasiga  quyidagi 
hujjatlar kiradi: 
a) tushuntirish xati; 
b) badiiy-loyihachi  taklifni  tasdiqlash  to`g`risida  majlis  bayonidan 
ko`chirma; 
c) umumiy ko`rinishlar va texnika qurilmalarning chizmalari, chizmada 
tasvirlash usullari, rasmlar; 
d) namunalar,  andazalar,  ish  bosqichlari  bo`yicha  rasmlarning 
fotosuratlari; 
e) o`xshashliklar va (prototip) timsollarning fotosuratlari; 
f) tashqi ko`rinish andazasi yoki namunasi.