Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

Badiiy loyihalash
 atamasi mukammal emasligiga qaramasdan, qabul 
qilindi va hamma unga ko`nikib ketdi. Ammo tabiat qonuniyatlaridan kelib 
chiqadigan tamoyillar va mavjudot qonuniyatlar borki, ular texnik va badiiy 
ijodning  eng  xilma-xil  sohalari  uchun,  shu  jumladan,  dizayn  uchun  ham 
ma‘lum darajada bir xildir. 
Badiiy  loyihalashda  ayrim  tamoyillar  mavjud.  Moskva  Oliy  Badiiy 
o`quv yurti olimlari sanoat ishlab chiqarishi buyumlarini loyihalashning uch 
asosiy tamoyilini ishlab chiqqan: 
1.
 
Manfaatdorlik  -  ishga  oidlik,  loyihalashtirish  -  texnolog,  iqtisodiy 
masalalar majmuini bir vaqtda hal etish. 
2.
 
Atrof - muhit va aniq shart-sharoitlarni hisobga olish. 
3.
 
Shakl va mazmun birligi (jonlilik). 
1.
 
Birinchi tamoyilga (prinsip) tegishli, boshqa masalalarni o`ziga tobe 
qilib  olgan  hal  qiluvchi  masala  manfaat,  ishga  oidlik  masalasi  bo`lib 
hisoblanadi.  Haqiqatan  ham  turmush  ashyolari,  asboblar,  ishlab  chiqarish 
uskunalarining  ishga  yaroqliligi  ahamiyati  isbotni  talab  qilmaydi.  Inson 
tomonidan yaratilgan narsa ma‘lum maqsad bilan barpo etilib, aniq vazifani 
bajaradi.  Har  qanday  narsa,  ya‘ni  mahsulot  yoki  buyum  foydalanishga 
noqulay  bo`lsa  va  manfaat  -  ishga  oidlik  talablariga  javob  bermasa,  u 
yaroqsiz  deb  hisoblanadi.  Agar  uy  jihozi  foydalanishga  noqulay:  asbob 
qo`lni  og`ritadigan,  mashina  yoki  dastgohni  ishga  solish  noqulay  va  kam 
mahsulot  beradigan,  zargarlik  buyumi  ko`rimsiz  bo`lsa,  ular  yaroqsiz 
hisoblanadi.  Mahsulot  shakli  va  uning  alohida  qismlarini  hal  etishda, 
birinchi  navbatda,  shakl  ko`p  darajada  uning  foydalilik  -  ishga  oidlik 
vazifasiga  muvofiq  kelishi  kerak.  Shuning  uchun  har  qanday  narsani 
loyihalashtirishda 
uning 
zarurligi, 
manfaat 
keltirishi 
vazifalarini 
o`rganishdan boshlanishi kerak. 

---

~ 78 ~ 
 
Badiiy  loyihalash  -  sanoat  ishlab  chiqarish  mahsulotlarini 
loyihalashtirishda yangi ijodiy usuldir, uni joriy etish mahsulotning yuksak 
sifatini  ta‘minlamog`i  lozim.  Manfaatdorlik  va  estetik  tamoyillar  birligi 
uning o`ziga xos xususiyati bo`lib hisoblanadi. 
2. Mamlakatimiz olimlari sanoat va san‘atning uzviy bog`liqligi haqida 
gapirgan edi. Nafosat va go`zallik haqida fikr yuritib, u «har qanday narsa, 
hodisa,  san‘at  asarlarini  go`zal  saqlash  muvofiq  shaklda  o`zining 
mujassamlashuvini talab etadi», deb ta‘kidlagan edilar. 
San‘atning  boshqa  turlari,  ilm  va  texnika  bilan  dizayn  bevosita 
aloqadordir. 
Me‘morchilik,  amaliy  san‘at  va  dizayn  san‘atining  boshqa  turlariga 
qaraganda,  moddiy  ishlab  chiqarishga  yaqinroq  turadi.  Ular  insonga  va 
uning  kundalik  turmushiga  zarur  bo`lgan  ko`pgina  buyumlarni  nafaqat 
foydali sifatlarga ega bo`lgan, balki badiiy qiymatga ega bo`lgan inson his-
tuyg`ulariga ta‘sir etadigan mahsulotlarga aylantiradi. 
Badiiy  loyihalash  jarayonida  faqat  dizayner,  muhandis-mexanik, 
texnolog,  muhandis-pedagog,  ruhshunos,  ergonomistning  bir-birlarini 
tushunishlari va ijodiy hamkorliklarida to`laqonli natijaga erishish mumkin. 
Ba‘zan  loyiha  va  tayyorlash  texnologiyasi  mahsulotning  oddiyligi, 
iqtisodiy  va  boshqa  talablar  foydasiga  amal  qilib,  uning  asosiy  xususiyati, 
ya‘ni qulayligi va ishchanligiga befarq qaraydilar. 
3. Shakl va mazmun birligi (obrazlik). 
Badiiy  loyihalashda  tamoyil  (prinsip)  badiiy  -  estetik,  g`oya  nuqtai 
nazarlaridan eng murakkab va mas‘uliyatli bo`lib hisoblanadi. 
Ma‘lumki, asrlar davomida turli bino va inshootlarning shakli ularning 
mazmuniga  mos  ravishda  o`z  ifodasini  topgan.  Tarixiy  jarayonda 
me‘morchilik  turlari  ilm,  texnika,  san‘at,  kishilar  turmushi  ijtimoiy 
sharoitlarining ilg`or taraqqiyoti bilan birga o`zgarib kelgan. Manfaatdorlik 
san‘atda  bu  shakl  va  ko`rinishlar,  ayniqsa,  yangi  buyumlar,  loyihalar, 
jamiyat  ishlab  chiqarish  kuchlari  rivojlanishida  yangi  iqtisodiy,  maishiy 
shart-sharoitlar paydo bo`lgan vaqtda yuzaga keladi. 
Dizaynda  turli  xil  bino  va  buyumlar  ko`rinishi  asosiy  tamoyillar,  shu 
jumladan, shakl va mazmun birligi tamoyilini hisobga olingan holda, ijodiy 
jarayonda shakllanadi. 
Loyihalashtirish  jarayoni  uzoq  tajriba  davomida  ishlangan  va  nazariy 
tomondan  asoslangan,  bir-biri  bilan  o`zaro  aloqador  bosqichlardan  iborat: 
tayyorgarlik  davri  (loyiha  tuzishdan  oldingi  tadqiqotlar);  badiiy 
loyihalovchilik  ishlarini  amalga  oshirish,  barcha  bosqichlarda  dizayner 

---

~ 79 ~ 
 
loyihalashtirish  ishlari  va  sinovlarida  qatnashadi,  muallif  nazoratini  olib 
boradi. 
Ishlarni  ketma-ket  bajarish  jarayonida  namunaviy  reja  muhim  rol 
o`ynaydi. 
Namunaviy reja, loyiha uchun ajratilgan umumiy vaqt hisobidan tuzilib 
chiqiladi,  u  ish  bosqichlari  bilan  bog`liq  bo`lib,  ular  o`z  navbatida  mavzu 
xususiyatlariga itoat qiladilar. 
Har  qanday  zamonaviy  buyum  yuksak  darajada  rivojlangan  ishlab 
chiqarish  mahsulidir.  Bu  ishlab  chiqarish  murakkab  asbob-uskunalari  va 
aniq texnologiyasi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarilayotgan buyumlarning 
katta miqdorda bo`lishi har qanday hatto eng kam ahamiyatli detallarni ham 
mas‘uliyat  bilan  tayyorlashni  taqozo  etadi.  Har  bir  kichik  xato,  qarorning 
o`ylab  ko`rilmaganligi  yoki  ixtiyoriy  qabul  qilinganligi  ahvolni  ancha 
yomonlashtiradi  va  pirovard  natijada  katta  moddiy  zarar  keltiradi.  Ishlab 
chiqarishning o`z qonunlari, o`z ilmiy mezonlari va albatta, o`z mantiqi bor, 
bu mantiq muayyan moddiy asoslarga tayanadi. 
Xuddi  shuning  uchun  ham  buyumlarni  loyihalashtirishda  ma‘lum 
darajada  muhandis-loyihachilar,  texnologlar,  shifokorlar,  ruhshunoslar, 
ergonomika  bo`yicha  mutaxassislar,  jamiyatshunoslar  va  texnik  hamda 
ilmiy bo`limlarning ko`pgina boshqa tarmoqlari vakillari qatnashadilar. 
Ularning  hammasi  ruhshunoslarning  fikricha,  turlicha  tafakkur 
namoyondalaridir.  Muhandis  va  texnologlar  (kontseptual)  o`z  bilimiga 
tayanuvchanlik  deb  ataluvchi  aqlga  ega  bo`ladilar,  bu  aql  mantiqiy  va 
matematik masalalarni yechishga yordam beradi: muhandis va texnologlar 
ishlab  chiqarish  turidagi  tafakkurga  xosdirlar.  Estetik  aql  faqat  mantiqiy 
toifalardan  emas,  balki  shakl  va  rang  o`lchovidan  ham  foydalanadi.  Bu 
ma‘lum darajada rassom-dizaynerga ham taalluqlidir. 
Buyumlarning  estetik  qiyofasini  shakllantirish  ko`p  jihatdan  sof 
loyihalashdan  kelib  chiqadi.  Biroq  bu  shakllantirish  asosida  baribir,  bizga 
ma‘lum  bo`lgan  tuzish  yoki  joylashtirish  qonuniyatlari  yotadi. 
Umumlashgan  ma‘noda  bu  aytilgan  gaplar  shuni  bildiradiki,  dizayner  o`z 
ishida  sezgirlik,  o`zining  dunyoqarashi  kengligini  tahlil  qilish,  hisob-kitob 
va sog`lom fikr bilan birga qo`shib olib borishi lozim. 
Dizayner yangi loyiha, yangi nusxa g`oyasi tug`ilgan vaqtdan boshlab 
xaridor yoki bo`lajak iste‘molchi, aslida nimani talab qilishini payqab olishi 
lozim.  Lekin  dizaynerning  ma‘naviy  madaniyati  faqat  bugungi  kun 
vazifalarini  hal  qilishga  yordam  berib  qolmasligi  kerak.  Bugun 
loyihalashtirilayotgan narsa bir necha yildan keyin chiqarilishi mumkin, shu 

---

~ 80 ~ 
 
sababli  bo`lajak  iste‘molchining  did  va  estetik  talablarini  oldindan  ko`rish 
kerak. 
Texnik  loyihalar  yasash  sohasidagi  yangi  estetik  yo`lning  burilish 
yo`nalishlarini faqat dizayner seza oladi. 
Mo`ljallanayotgan  tanlash,  yangi  buyumning  ma‘qul  deb  topilishi, 
xaridorning  afzal  topishi  deb  hisoblanadi.  Uni  oldindan  payqash  uchun 
alohida mahorat talab qilinadi. 
Buyumning shakli, rangi, fazoviy tuzilishi bo`ladi va tasviriy san‘atning 
rang-tasvir,  haykaltaroshlik,  me‘morchilikning  ba‘zi  bir  shakliy  sifatlariga 
ega bo`ladi. Bu buyum estetik qiymatining yaratuvchisidir. 
Dizayner  maxsus  bilim  olayotgan  chog`ida  rasm  chizadi,  buyumlar 
yasaydi.  Odatda,  dizaynerlarga  bo`lajak  dastgohi,  rassomlar,  tasviriy 
chizmalar, me‘morchilar bilan birga ta‘lim berishadi. Dizayner o`z ongi va 
badiiy  tuyg`usini  boyitib  borar  ekan,  xuddi  o`ziga  estetik  qadriyatlarni 
jamlaganday  bo`ladi,  ularning  o`zi  kasb  faoliyatiga  tatbiq  etishni  maqsad 
qilib qo`yadi. Dizaynerlar o`zlari bilan yonma-yon ishlaydigan muhandislar 
va texnologlarni tushunish uchun texnik tayyorgarlikka ham ega bo`ladilar. 
Jamiyatshunoslar  mo`ljalidagi  me‘yorlardan  kelib  chiqib  uyning 
hajmiga mos ravishda taxminiy tarkibini aniqlab chiqishlari kerak. 
Shifokorlar  ham  o`z  talablarini  qo`yadilar,  ularning  ham  bir  qator 
mezonlari borki, bularni albatta hisobga olish zarur. 
Sanoat  binolarini  loyihalashtirishda  muhandislar  asosiy  o`rinni 
egallaydilar.  Bo`lajak  ishlab  chiqarishning  o`ziga  xos  tomoni,  sexning 
rejalashtirilishi  va  mashinalarning  qurilishini  belgilab  beradi,  rassom  esa 
loyihalashda  qatnashadi  va  ko`p  jihatdan  bu  o`rinda  sof  ishlab  chiqarish 
sharoiti bilan bog`liq bo`ladi. 
Shunday qilib, loyihalashning ko`p qirrali xususiyati mutaxassislarning 
juda keng  doirasi  ishtirok  etishini taqozo  qiladi,  bunda  muayyan  binoning 
xususiyatlariga  qarab,  mazkur  mutaxassislar  o`rtasida  juda  xilma-xil 
munosabatlar bo`lishi, ularnipg salmog`i jiddiy ravishda ortib yoki kamayib 
turishi mumkin.