О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

3)  Mehnatni  texnologik  taqsimlash. 
Boshqarish  jarayonida 
menejerlarning  roli  bо‘yicha  mehnatni  taqsimlash  texnologik  taqsimlash 
deb ataladi, u bajarilgan ishlarning tabiati va murakkabligini, shuningdek, 
ish uchun javobgarlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. 
Ushbu  mezonlarga  kо‘ra,  boshqaruv  apparati  tarkibida  xodimlarning 
uchta toifasi mavjud: 
-rahbarlar, 
-mutaxassislar, 
-xodimlar (yordamchi xodimlar, texnik ijrochilar). 
Boshqarmada  tashkilotning  muayyan  faoliyat  turlari  bо‘yicha  qaror 
qabul  qilish  uchun  zarur  vakolatlarga  ega  bо‘lgan  va  ish  natijalari  uchun 
tо‘liq  javobgarlikni  о‘z  zimmasiga  olgan  ma’lum  bir  jamoani 
boshqaradigan  ishchi  —  rahbar  markaziy  о‘rinni  egallaydi.  Zamonaviy 
milliy iqtisodiyotda "rahbar" konsepsiyasining sinonimi sifatida "menejer" 
(boshqaruvchi) tushunchasi qо‘llanila boshlandi. Menejer-bozor sharoitida 
faoliyat  yuritadigan  firma  faoliyatining  muayyan  turlari  bо‘yicha  qaror 
qabul qilish sohasida vakolatga ega bо‘lgan rahbar yoki boshqaruvchidir. 
"Menejer" atamasi quyidagilarga nisbatan amaliy qо‘llaniladi: 
-  ayrim  bо‘linmalar  (boshqarmalar,  bо‘limlar)  doirasida  muayyan 
turdagi ishlarni tashkilotchilariga; 
- rahbarga bо‘ysunuvchilarga nisbatan; 
–  zamonaviy  usullar  asosida  ishni  tashkil  etuvchi  har  qanday 
darajadagi ma’muriyatlarga nisbatan. 
Boshqaruv  jarayoni  texnologiyasi  nuqtai-nazaridan  rahbarning 
vazifalari, birinchi navbatda, qaror qabul qilish va ularni amalga oshirishni 
tashkil etishga qaratiriladi. 
Rahbarlik lavozimlarini tasniflash: 
-korxona  rahbari  (bosh  direktor,  direktor,  mudir,  kapitan-direktor, 
boshliq, boshqaruvchi); 
- ta’lim muasasasi rahbari (bosh arbitr, bosh shifokor, rektor, direktor, 
prezident, boshqaruvchi, boshliq); 
-  xizmat  yoki  bо‘linma  rahbari  (usta,  boshliq,  rais,  rahbar,  direktor, 
dekan, mudir, bosh mutaxassis). 
Mutaxassislar  echimlarni  ishlab  chiqish  va  ishlab  chiqishni  amalga 
oshirib,  ularning  haqiqiyligini  va  muvofiqligini  ta’minlaydilar.  Ularning 
faoliyatining  asosiy  xususiyati  shundaki,  ular  rahbarlarning  buyruqlari  va 
buyruqlari,  texnik  va  texnologik  standartlar,  faoliyatning  tashkiliy 
qoidalari  va  maxsus  bilimlar  bо‘yicha  aniq  malaka  talablari  asosida 
qoidalardan chiqib kelmagan holda ishlaydi. 

---

171
 
 
Ularning  faoliyatida  mantiqiy  operatsiyalar  ustunlik  qiladi,  bu  esa, 
ijodkorlikni  istisno  qilmaydi.  Muayyan  sohada  ishlaydigan  mutaxassislar 
uchun quyidagi lavozimlar ajratiladi: 
-muxandislik-texnik ishlar; 
-iqtisodiy ishlar; 
-qishloq  xо‘jaligi  tarmoqlari,  zootexnik,  baliqchilik  va  о‘rmon-
jihozlash ishlari profillari; 
-tibbiy  xizmat,  xalq  ta’limi,  fan,  madaniyat,  san’at,  yuridik  xizmat 
kо‘rsatish xizmatlari. 
Xodimlar  asosan  butun  jarayonni  axborot  bilan  ta’minlash  bilan 
shug‘ullanadi:  axborotni  yig‘ish,  uzatish,  qayta  ishlash,  saqlash  va 
yangilash.  Ularning  faoliyatining  о‘ziga  xosligi  standart  protseduralar  va 
operatsiyalardan  foydalanishdir  va  u  kо‘proq  tartibga  solinishi  mumkin. 
Texnik  ijrochilarning  ishi  mantiqiy  va  texnik  operatsiyalar  tomonidan 
boshqariladi. 
Ishning texnik ijrochilari quyidagilar bilan band bо‘ladi: 
- hisobga olish va nazorat qilish; 
- hujjatlarni tayyorlash; 
-iqtisodiy xizmatlar bilan. 
Menejerning  barcha  professional  faoliyati  va  uning  о‘zgarishi 
natijasida  yuzaga  keladigan  holatlar  murakkab  vaziyatlarning  tarkibiy 
qismlarni  birlashtirish  jarayonini  ifodalaydi.  Bundan  tashqari,  xodimlarni 
boshqaruvning rejalashtirilgan va amalga oshiriladigan barcha harakatlari, 
ularning  tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri  va  vositachilik  natijalari,  birinchi  navbatda, 
muayyan harakatlar birlashuvini ifodalaydi
67
. 
Bu  menejer  mehnatining  tarkibiy  qismlarini  juda  keng  doirasini 
farqlash, aniqlash va hamkorlik qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday 
muammolarni  hal  qilish  asosida  kasbiy  rahbarlik  jarayonining  alohida 
faoliyat turlari yotadi.
 
 Xodimning  maqsadini,  mehnatini  har  doim  rejalashtirish,  uning 
faoliyat  turlarini  bir  darajada  yoki  boshqa  darajada  tashkil  etish,  ajratish, 
ixtisoslashtirish, taqsimlash va kooperatsiya qilishga muhim hisoblanadi
68
. 
Bunday 
tartibning 
tabiati, 
maqsadga 
muvofiqligi, 
ketma-ketligi, 
mahsuldorligi tashkilotni boshqarish va tushunish uchun zaruriy asoslardir. 
Menejerning  vazifasi-  harakatlarning  bajarilishini  maqsadli  ravishda 
aniqlash,  ta’minlash,  kuzatib  borish  va  optimallashtirishdir.  Dastlab, 
                                                           
67
 
Лодон Дж., Лодон К. 
 
Управление информационными системами. – 7-е изд., сер. «Классика MBA» / Пер. с англ. под 
ред. Д.Р. Трутнева – СПб.: Питер; 2005 – 912 с
  
68
 Свистунов В. М. Управление развитием персонала производственной организации: теоретические и прикладные 
аспекты: Автореферат диссертации на соискание ученой степени д.э.н.: ГУУ. – М., 2005 

---

172
 
 
rahbarning vazifalaridan biri evolyusion tarzda ajralib turishi yoki yuzaga 
keladigan har qanday muammolarga javob berishi lozim.
 
Tashkilotning  ixtisoslashuvi,  mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasini 
ajratish  jarayonlari  turli  funksiyalarni  yuzaga  kelishiga,  funksional 
tashkilotning paydo bо‘lishiga va shakllanishiga olib keldi.
 
Jamiyatda  funksional  tashkilotni  shakllantirish  jarayoni  obyektiv  va 
subyektiv  sabablar  majmuasidan  kelib  chiqadigan  ikki  tomonlama 
xususiyatga  ega.  Har  qanday  korporatsiya  paydo  bо‘lishi  yoki  yuzaga 
kelishi  muayyan  ijtimoiy  tashkilotning  individual  tarkibiy  qismlarini 
birlashtirish jarayonida amalga oshiriladi.
 
Boshqaruv  funksiyalarining  juda  keng  va  xilma-xil  tarkibini  tuzish 
klassik  (A.  Fayoldan  G.  Teylorgacha)  va  zamonaviy,  an’anaviy  va 
innovatsion  g‘oyalarni  (U.  Dunkandan  P.  Drukergacha)  boshqarish 
tuzilmasining  asosiy  tushunchalarini  ishlab  chiqish  va  taqdim  etishdan 
iboratdir.  Ularning  barchasi,  tanlangan  yondoshuvlarga  qarab  bir  nechta 
ajratilgan  va  tasniflangan  guruhlarga  qarab  tuzilgan  boshqaruv 
funksiyalarining aniq belgilangan tarkibini ajratish zarurlini taqoza etadi.
 
Mahalliy tadqiqotchilar va menejment amaliyotchilarining kо‘pchiligi 
ilmiy,  о‘quv-uslubiy  jihatdan  asoslangan  va  deyarli  talab  qilinadigan 
pozitsiyalardan quyidagi boshqaruv funksiyalari guruhlari ajratiladi: