|
4 9
R. RAJABOV
Bu iqtisodiy va jam o a ichidagi munosabatlar, m ahsulot taqsimotini
tartibga solishni m urakkab, tabaqalashtirilgan, m urakkablashtirilgan qoi-
dalarini talab qilar edi. N atijada m ezolit davridagi m avjud qaram a-qarshi-
liklam i yengib o ‘tish natijasida uning b ag ‘rid a birinchi sivilizatsiya-
neolit tu g ‘ildi.
3.
N eolit sivilizatsiyasi. Sivilizatsiyalar tarixining boshlanishini neo
lit inqilobi bilan bog‘laydilar. Uning asosiy m azm uni o ‘sim liklam i taso-
difiy o ‘stirish va yovvoyi hayvonlam i ayrim hollardagina q o ‘lga o ‘rgatis-
hdan asosiy oziq-ovqat m ahsulotlarini m untazam , m aqsadli y o ‘naltirilgan
holda dehqonchilik va chorvachilik asosida rivojlantirishga o 'tish edi.
Bu ibtidoiy odam lam ing turm ush tarzini tubdan o ‘zgartirgan bir ne
cha m ing yilliklam i qam rab olgan chuqur to ‘ntarish edi. Uch m ing yil
ichida odam ning o ‘zi kam o ‘zgardi. Lekin oila va ibtidoiy jam o a tirikchi-
likning barqaror m anbalariga ega boMdi. Insonning imkoniyatlari ham
kengaydi. Odam ovqatga ishlatadigan tabiat m ahsulotlarining miqdori
o ‘sdi. M ehnat qurollari, buyum lam ing turli xillari q o ‘llanila boshlandi.
Ishlab chiqarish kuchlari progressi, ishchining m ohirligini o ‘sishi ij
tim oiy m ehnat taqsim oti asosida m um kin b o ‘ldi. Aholi asosan jins-yosh
m ehnat taqsim otiga asoslangan faoliyat (ov, term achilik, baliqchilik),
asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan asosiy tur-
lariga bo‘lindi.
Dehqonchilik va chorvachilikda yanada m urakkab bo ‘lgan m ehnat
qurollari paydo bo‘ldi. Orttirilgan m alaka va ko‘nikmalar avloddan-avlod-
ga uzatildi. Oziq-ovqat va boshqa sochiladigan narsalar, don, urug‘lam i
saqlash uchun sopol idishlar k ash f qilindi. Ikkinchi m ehnat taqsim oti na
tijasida to ‘qim achilik dastgohi, teriga ishlov berish qurollari, tikuvchilik
kashf qilindi.
0 ‘troq hayotni talab qilgan dehqonchilik jam oalari, aholining ko‘pa-
yishi him oya devorlari bilan o ‘rab olingan qo ‘rg‘onlam ing bunyod qili-
nishiga olib keldi. Bu qo ‘rg‘onlarda yuzlab uylar, ustaxonalar, ibodatxo
nalar m avjud edi. Shunday neolit m anzilgohlari Old Osiyo, Yaqin va
0 ‘rta Sharqda topilgan. Qurilish, m ehnat qurollari yasash bilan alohida
odam lar shug‘ullana boshladilar. Shunday qilib, ijtimoiy m ehnatning
uchinchi taqsim oti hunarm andchilikning ajralib chiqishi yuz berdi.
Jam iyat tuzilm asining m urakkablashuvi, ekin ekish, hosilni yig ‘ish-
tirish m uddatlarini aniqlash uchun tabiat sikllarini kuzatish, turli mas-
h g ‘ulotlar o ‘rtasida m ehnatni taqsim lash (ayniqsa, dehqonchilik va
5 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
chorvachilik mavsumiy bo‘lgani uchun), bu mashg‘ulotlami marosim va
diniy sig‘inishlar bilan birga olib borish, jamoani qo‘shni jamoa va yov-
dan himoya qilish uchun bo‘lgan zaruriyat to ‘rtinchi yirik mehnat taqsi-
m»ti-yo* Iboshchilar, jangchilar va kohinlarga ajralishiga olib keldi.
Iqlisodiy munosabatlardayirik siljishlar yuz berdi. Ovchilik, baliqchi-
lik, Icrmachilik uchun tabiiy boyliklar hech kimniki bo‘lmay, mulkchilik
ob'ekti emas edi. Jamoa ovchilik hududlarida o ‘z egaligini mustahkam-
Ishga harakat qilsada, lekin uning chegaralari shartli edi. U jamoalami
yangi sero‘t, boy hududlarga yovvoyi hayvonlaming harakati orqasidan
te/,-tez ko‘chish bilan o‘zgarib turar edi. Ekish, ishlov berishga yaroqli
bo'lgan hududlar, poda uchun yangi o ‘tloqlami o‘zlashtirish va foydala-
nish uchun ko‘p yillar kerak edi. Yangi-yangi yer maydonlari o'zlashti-
rildi. Jamoa yanada ko‘proq ishlab chiqarish vositalari, tabiiy resurslarga
o‘z mulki sifatida qaray boshladi. Neolit sivilizatsiyasida jam oa mulkchi-
ligi va teng taqsimot ustuvor edi.
Oila va jam oalar ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi natija-
sida mashg‘ulotlarning m a’lum bir turlariga ixtisoslashdi. Ijtimoiy meh
nat taqsimotining rivojlanishi mehnat mahsulotlari bilan jam oa ichida,
boshqa jamoalar bilan ayirboshlashning ko‘payishiga olib keldi. Chun-
ki ayirboshlash bo‘lmasa, shaxsiy va o ‘sib borayotgan ijtimoiy ishlab
chiqarish ehtiyojlarini qondirib bo'lmas edi. Jamoa ichida ayirboshlash
noekvivalent shaklda amalga oshirildi. Turli mashg‘ulotlar bilan shug'ul-
lunadigan jamoalar o ‘rtasida ayirboshlash yanada muntazam tus oldi. Bu
bilan ayirboshlash uchun ekvivalent buyumga bo ‘lgan ehtiyoj kuchaydi.
Neolit davrida jamiyatning «iqtisodiy» piramidasi asosan qurib bo‘lindi.
Ijtimoiy-siyosiy munosabatlar qavati kambag‘alroq edi. Faqat uning
ulohidu unsurlari shakllandi. Ilgari bir xil bo‘lgan jamoaning ijtimoiy ta-
baqalunishi boshlandi. Jamoa oqsoqollari, qabilayo‘lboshchilari, sehrgar
va lolbinlar, harbiy yo'lboshchilar an’anaviy jam oa tengligini buzib, as-
la-sekin eng yaxshi yerlar, yaylovlar, jam oa boyligini o‘zlashtirib oldilar.
Sug'orma dehqonchilik hududlarida yirik jam oa birlashmalari qabilalar
paydo bo'ldi. Eng yaxshi yerlar, yaylovlar uchun qonli to‘qnashuvlar ku
chaydi.
Jamiyat piramidasining yuqori qavati insonning m a’naviy dunyosida
o'zgarishlar yuz berdi. Atrofdunyoni bilish darajasi keskin o ‘sdi. Tabiat
sikllariga ko‘ra, dehqonchilik qilish, hayvonlami boqish, hunarmandchi-
lik, qurilish bilan shug'ullanish o‘tgan ajdodlar to‘plagan keng va turli
5 1
Do'stlaringiz bilan baham: |
