IV B O B .
PO STINDUSTRIAL JAMIYATNING
SHAKLLANISHI
1-MAVZU: PO STINDUSTRIAL SIVILIZATSIYANING
SH AK LLANISH I
1. Jam iyatningsiklikdinam ikasida hozirgi davr an 'analari va kelajak
manzaralari. 2. Postindustrial sivilizatsiyaga о ‘tish davrining mazmuni
va tarixiy hajmlari. 3. Kelajakning muqobil manzarasi. Dunyo XXI asr
boshlarida. 4. Dunyoning oxiratiyoki komillik? 5.Postindustrial sivilizat
siyaning asosiy chizgilari.
1.
Jamiyatning siklik dinamikasida hozirgi davr an’analari va ke
lajak manzaralari.
Yangi postindustrial sivilizatsiyaning konsepsiyalari
g ‘arb olimlari R.Aron, D.Bell, Dj.Gelbreyt, U.Rostou, E.Jak, J.Furastye
va boshqalar tomonidan ishlab chiqildi. Ular oxirgi ilmiy texnika inqilobi
postindustrial jam iyatga transform atsiya qilishning yetakchi omili bo‘la-
di deb k o ‘rsatdilar. Texnologik jarayonlar ijtimoiy m unosabatlam i jiddiy
m odifikatsiya qildi, om maviy iste’molni tug‘dirdi va ularga bo‘lgan eh-
tiyojlam i qondirish vositalarini yaratdi. Shu bilan bir vaqtda unifikatsiya
qilingan ishlab chiqarish va iste’moldan vos kechish yuz berdi. Boshqacha
aytganda ishlab chiqarish va iste’molni induviduallashtirish jarayoni ja-
dallashdi.
Tarix turli m aqsadlarda o ‘rganiladi. Jum ladan, tarix hozim i tushu-
nish va kelajakni oldindan k o ‘rish uchun ham o ‘rganiladi. Tarixiy prog-
ressning o ‘n ikki m ing yillik (m ezolitdan boshlab) halqalari to ‘g‘risida
to ‘plangan bilim larga asoslanib, zamonning dolzarb m uam m olariga ja-
vob topish mumkin. Insoniyatni XX asr oxirida qam rab olgan, odatdagi
turmushni buzib tashlagan b o ‘ronli o ‘zgarishlam ing mazmuni va uning
istiqbollari qanday? Dunyo va m am lakatim izda m avjud bo‘lgan qadri-
yatlardan nim alar o ‘tm ishga ketadi, nim alar tarixiy m eros va qadriyat
sifatida kelajak avlodlarga uzatiladi va m ing yillar davom ida tug‘ilgan
tub yangiliklardan qaysilari hayotga qobil, kelajakda saqlanib, haqiqatda
qoladi va yangi sivilizatsiyani skeletini tashkil qiladi?
222
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
XX
asrning 80-90-yillar boshida m avjud boMgan ikki siyosiy, ijti-
m oiy-iqtisodiy tuzum : sotsializm va kapitalizm ga boMingan dunyo tub
o ‘zgarishlar pallasiga kirdi. X alqaro m iqyosda katta obro‘-e ’tiborga ega
bo‘lgan kapitalizm ga qarshi turgan, m illiarddan ko ‘p dunyo aholisini o ‘z
ta’siri ostida saqlab turgan kom m unistik m afkura v a unga asoslangan si
yosiy tuzum halokatga uchradi (Xitoy, Shim oliy K oreya va K uba bundan
mustasno). Bu o ‘z navbatida insoniyat tarixiy taraqqiyotida yangi davrni
boshlab berdi. Postsotsialistik m am lakatlarda yangi jam iyatlar shakllana
boshladi. Bu jam iyatlar G ‘arbning an’anaviy bozor iqtisodiga asoslangan
siyosiy va iqtisodiy tuzilm asining etalon sifatida olib, bozor iqtisodiyo-
tiga asoslangan jam iyatni qurishni boshladilar. Shuningdek, xalqaro m u
nosabatlarda ikki qutbli dunyodan ko ‘p qutbli dunyoga o ‘tish jadal bosh-
landi. Boshda jam iyatning siklik dinam ikasi an ’analari, ularning kelajak
taraqqiyotida yuz berishi mum kin bo‘lgan m anzaralariga um um iy baho
beramiz. Keyin esa bu an ’analar va m anzaralar jam iyat piram idasining
har bir qavatida qanday aks etishini ko‘ramiz.
Hozirgi davrni baholashda tarixiy yondashuvning afzalligi shundaki
(tarix yuz bergandan keyingina, m a’lum bir vaqt o ‘tgan keyin, uni faqat
o ‘rganish m umkin, lekin bo‘lib o ‘tgan tarixiy voqea-hodisalam i o ‘zgar-
tirib boMmaydi), sodir boMayotgan voqealarni uzoq boMmagan va uzoq
o ‘tm ishdagi o ‘xshashliklam i topish va tarixiy vaqt shkalasi b o ‘yicha
yuz berayotgan o ‘zgarishlarning miqyosini baholash mumkin. Albatta,
o ‘xshashlik m utloq dalil boMa olmaydi. Har bir tarixiy lahza o ‘ziga xos-
individual va takrorlanm as boMganidek, har bir tarixiy voqea o ‘ziga xos
va qaytarilm as boMadi. XXI asr insoniyatning g o ‘yoki tartibga tushgan
bir m e’yorda rivojlanayotgan hayotiga jadal va b o ‘ronli tusda kirib keldi.
Insoniyat kutm agan, misli k o ‘rilm agan tarixiy voqealar bir asr yillikda
sodir boMdi. Bu voqealar dunyoning m illiardlab aholisining hayotida tub
burilishlam i yuzaga keltirib, hammani hayratga soldi. Dunyo m am lakatla-
rining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy hayotida ilgari k o ‘riimagan
yangi jarayonlar boshlandi. Bu jarayonlar ilgari ko ‘rilm agan, am aliyotda
sinalm agan edi. Shu bilan birga, XX asrning 50-yillari ikkinchi yarm ida
boshlangan ilmiy texnika inqilobi (ITI)ning rivojlanishining yangi bosqi-
chi insoniyat taraqqiyotiga o ‘z ta ’sirini keng qamrovli am alga oshirdi
(globalizatsiya, integratsiya, om maviy madaniyat). A xborot texnologiya
lari asri (XX asrning 80-yillaridan) dunyoning barcha xalqlari, davlat-
2 2 3
R. RAJABOV
lari va jam iyatlari hayotida tub o ‘zgarishlarga olib keldi. Yangi axborot
texnologiyasi shiddat bilan insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotida ustuvor
aham iyat kasb etdi. Inson tafakkuri bu ta ’sim ing hayotbaxsh va shu bilan
birga, halokatli kuchini m ushohada qilish hozirgi kunda muhim aham iyat
kasb etadi. A xborot texnologiyalari jam iyat hayotining barcha jabhalari-
ga ta ’sir qilib, kutilm agan natija v a oqibatlam i sodir boMishiga bevosita
ta ’sir k o ‘rsatm oqda. D avlat va jam iyatlar hayotining barcha sohalarida,
davlatlararo m unosabatlarda, m adaniyatlarning o ‘zaro m unosabatlarida
axborot texnologiyalari muntazam ishtirok etib, keskin siyosiy, iqtisodiy-
ijtimoiy o'zgarishlarga olib kelm oqda. Ishlab-chiqarish jarayoni, texnika-
texnologiyalarda axborot texnologiyalarining kuchli ta’siri natijasida tub
burilishlar boshlandi. X alqaro m aydonda axborot texnologiyalaridan turli
davlatlar o ‘z m anfaat ehtiyojlarini am alga oshrish vositasi sifatida foyda-
lanmoqdalar. A xborot texnologiyalaridan unum li foydalangan davlat va
jam iyatlar boshqalarga nisbatan m a’lum darajada o ‘z kuch-qudratlarini
m ustahkam lam oqdalar.
Bugungi kunda jam iyatninig ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy
hayotidagi o ‘zgarishlam ing koMami va s u r’ati yuqori darajada. Ammo
bu jarayonlam i ilmiy-am aliy tahlil qilish ju d a sust va qiyinchilik bilan
kechmoqda. A xborot texnologiyalarining ta ’siri dunyo taraqqiyotiga tez
va jadal tuzatishlar kiritishni zaruriyat qilib q o ‘ym oqda. Biz hali ham bu
ta ’sim ing hayotbaxsh kuch-qudrati, salohiyati va shu bilan birga halo
katli ta ’sirini yetarli darajada ko‘ra olm ayapm iz. Hozirgi kunda go‘yoki
barqaror bo‘lgan, yashashiga hech qanday xavfni sezm agan etnoslaryoki
ijtim oiy-siyosiy tuzum va tuzilm alarning hayotiyligi muammoli boMib
qolmoqda. Jahon taraqqiyotidagi globallashuv jarayonining tez su r’atlari
axborot texnologiyalarining ta ’siri ostida yanada jadallashdi. Insoniyat
tafakkurining o ‘zi yaratgan axborot texnologiyalari kuch-qudratidan ijo
biy m aqsadlarda foydalana oladimi, uning halokatli jihatlarini bartaraf
qila oladim i? Rivojlangan dunyo axborot texnologiyalaridan o ‘z iqtiso-
diy-siyosiy m aqsadlarida unumli foydalanm oqda. Shu bilan birga, rivoj
lanayotgan dunyoga nisbatan yuritayotgan siyosatida g ‘arazli m aqsad
larda ham foydalanm oqda. Jum ladan, XXI asm ing birinchi o‘n yilligida
turli m am lakatlarda yuz bergan sariq inqiloblar, arab dunyosini chulg'ab
olgan perm anent inqiloblar (Misr, Liviya, Yaman Arab respublikasi, Su-
224
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
riya)ning am alga oshirishda AQSH va G ‘arbiy Yevropaning ayrim mam-
lakatlari axborot texnologiyalaridan unumli foydalandilar. Bu m am lakat
larda yuz bergan «inqiloblar» g ‘arb dunyosining bu hududlardagi ta ’sirini
kuchayishiga ham da siyosiy beqarorlikka olib keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |