7-jadval
Postindustrial sivilizatsiyalar almashuvining ritmi
•lahun
iv ili/alsiy a la ri
nom i
V a ria n t
B o sq ic h la m in g x ro n o lo g ik d o ira la ri:
villa r uzoqligi
Sivilizatsiya
la r uzoqligi
у ilia r; ja m i
yil-
O 'tis h d a v ri
S h ak llan ish
Y etuklik
T u sh k u n lik
Birinchi
postindustrial
I*
1973-2020;
48
2021-2060;
40
2061-2100;
40
2101-2130;
30
1973-2130;
158
II*
1973-2025;
53
2026-2070,
45
2071-2115,
45
2116-2155;
40
1973-2055;
183
Ikkinchi
postindustrial
I*
2131-2160;
30
2161-2185,
25
2185-2015,
30
2216-2240,
25
2131-2240;
110
11»
2156-2190;
35
2191-2220;
30
2221-2255;
35
2256-2285;
30
2156-2285;
130
Uchinchi
postindustrial
1*
2241-2260,
20
2261-2280,
20
2281-2300;
20
2301-2315;
15
2241-2315;
75
II*
2286-2310;
25
2311-2335;
25
2336-2360;
25
2361-2380;
20
2286-2380;
25
Uchinchi
tarixiy supersikl
I*
1973-2060;
88
2061-2160;
100
2161-2240;
80
2341-2315;
25
1973-2315;
343
I!*
1973-2315;
343
2071-2190;
120
2191-2285;
95
2286-2380,
95
1971-2380;
4100
I*-tarixiy jarayonningjadallashuvi 1,5 bo ‘Iganda
H*-koeffisienti 1,4 bo'Iganda.
Albatta, bu hisoblar shartli. Juda ko‘p om illar tarixiy progressga ta ’sir
qilndi. Qaysiki, fazalar va sikllar alm ashuvi m uddatini bir yilgacha aniq-
likdu bdgilash mumkin: kelajak taraqqiyotning turli m anzaralari b o ‘lishi
mumkin. Shunga qaramasdan, 7-jadval progressning jadallashuvini beril-
ЦНП su r’ati yaqin uch-to‘rt yuz yillikda tarixiy progressning ritm i kelajak-
da sivilizatsiyalar alm ashinuvi m um kin b o ‘lgan izchillikda va ulam ing
tu/ilm asi (m um kin bo‘lgan variantlardan ikkitasi) to ‘g ‘risida tushuncha
beradi.
Shunday yondashuvda o ‘tish davri doirasi kengayadi. Ular postin-
dustrial sivilizatsiyaning birinchi ikki fazasi (asr atrofida yoki taxm inan
ikki uzoq muddatli sikl)ni qam rab oladi. Tabiiyki, bu davm ing tuzilm asi
yanada m urakkab bo'ladi. U bir n ech atu rg ‘unlik va ko‘tarilishlar davrlari
bir birini alm ashtiradigan uzoq va o ‘rta muddatli sikllar va tushkunliklar,
2 2 7
R. RAJABOV
ulam ing alm ashinuvini o ‘z ichiga oladi. Bu m anzara hozirgi kunda kuza-
tilmoqda: har o ‘n yilda jahon iqtisodiy tushkunliklari (1973-1975, 1981-
1983, 1991-1993, 2008- yillar) va ularg am os ijtim oiy-siyosiy yo‘qotish-
lar va ziddiyatlar takrorlanib turm oqda.
Birinchi uzoq m uddatli sikl taxm inan yarim asr X X asrning so'ng gi
choragi va keyingi yuz yillikning birinchi ikki o ‘n yilligini qam rab ola
di. Bu insoniyat tarixida keyingi ming yillikdagi eng o g ‘ir davr b o ‘lib,
um um jahon tushkunligi, postindustrial sivilizatsiyaning tu g ‘ilishini
anglatadi. Yangi sivilizatsiya endigina tu g ‘ilib, hali insoniyat taqdiriga
m a’lum bir ta ’sir o ‘tkaza olm aydi. Shu sababli, bu davrda oldindan ku-
tilm agan portlashlar v a y o ‘qotishlar bilan tushkunliklar (Sharqiy Yevro
pada sotsialistik tuzum ning halokati aniq bo ‘lishi, X X asrning 80-yillari
so ‘nggida, 2008-yildagi jah o n m oliyaviy tushkunligi) yuz berdi. Tug‘ila-
yotgan jam iy at hali ham eski dunyo bilan b o g ‘langan, o ‘zida uning aso
siy qaram a-qarshiliklarini olib boradi. Yem irilayotgan eski sivilizatsiya
ning o‘layotgan unsurlari, zarralari bilan zaharlangan holatda yashaydi.
0
‘lim ga m ahkum ijtim oiy tizim ning unsurlari o ‘zining m avjudligini
uzaytirishga harakat qilib, so ‘nggi choralar k o ‘rishga qobiliyatli bo‘ladi.
O qibatda u insoniyatni o ‘zini-o‘zi halok qilishiga olib kelishi mum kin.
Dunyo m am lakatlari o ‘rtasidagi notekis taraqqiyot saqlanib qoladi.
N otekis taraqqiyot keltirib chiqargan m uam m olam i yechishga urinishlar,
m am lakatlam ing ichki va tashqi siyosatdagi m uam m olar, tarixda ilgari
ko‘rilm agan ijtim oiy-siyosiy vaziyatlam i vujudga keltiradi. Ayrim m am
lakatlar ro ‘y bergan tushkunliklam i boshqa m am lakatlar hisobidan hal
qilishga urinadilar. B uning yaqqol m isoli, 2008-yilda jahon m oliyaviy
inqirozi Shim oliy A m erika va Yevropadagi rivojlangan m am lakatlarda
m uam m olam i vujudga keltirdi. Bu m uam m olam i yechish uchun AQSH
va G 'arbiy Yevropa arab dunyosidagi siyosiy vaziyatni keskinlashtirish,
arab inqirozlari (Misr, Iroq, Yaman, Liviya, Suriyada)ni am alga oshirish-
ga kirishdi. N eft-yoqilg‘i zahiralariga boy bo‘lgan arab dunyosining
G 'arb banklarida saqlanayotgan oltin valyuta zahiralari m oliyaviy tush-
kunliklardan chiqish uchun g ‘arb davlatlari iqtisodiga enieksiya qilinishi
mumkin.
Arab dunyosida internet orqali g‘arb o ‘ziga foydali «inqiloblam i»
am alga oshirishga kirishdi va bu yerdagi siyosiy tizim lam i o ‘z foydasiga
o‘zgartirishni boshladi. B ir tom ondan A QSH- Yevropa Ittifoqi, Rossiya
o ‘rtasida o ‘z ta ’sir doirasini kengaytirish uchun tizim li raqobat kuchay-
228
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ili va bu uzluksiz davom etadi. Bu y o ‘nalishda olib borilayotgan siyosat
ayrim m am lakatlam ing harbiy xarajatlarini keskin o ‘sishiga olib keladi.
Jumladan, R ossiya va AQSH 2020-yilgacha o ‘z harbiy xarajatlarini as-
Ironomik raqam larda oshirishni rejalashtirdilar. Bu o ‘z navbatida xalqaro
vaziyatni keskinlashtiradi va urush xavfini kuchaytiradi. Lekin buni ha-
lokatli ekanligini insoniyatning hushyor tafakkuri anglab yetishi lozim
boMadi. XXI asr boshlaridan yetakchi davlatlar o ‘rtasida keskin raqobatni
kuchayishi oqibatida yangi lokal urush o ‘choqlari kelib chiqadi. Lokal
urushlar boMayotgan hududlarda siyosiy-iqtisodiy tangliklar yuz beradi.
Urush olovi ostida qolgan m am lakatlarda x o ‘jalik izdan chiqib, m illion-
lab kishilar boshpana va ish izlab Yevropaning rivojlangan hududlariga
ommaviy k o ‘chishi boshlanadi. Bu o ‘z navbatida Yevropa hududida mil-
latchilik, m illiy-etnik nizolam i kuchayishiga olib keladi. M illiy-etnik, di
niy nizolar kuchayib, xalqaro xavfsizlikka tahdid soladi.
Diniy-ekstrem izm va siyosiy terrorizm jahon xavfsizligiga jiddiy
xavf tu g ‘diradi. Hududiy siyosiy-harbiy bloklar o ‘rtasida raqobat kucha
yib, bu o ‘z navbatida qurollanish poygasini kuchaytiradi. K o ‘p hollarda
bu raqobat kichik davlatlarga salbiy ta ’sir qiladi. D avlatlar o ‘rtasidagi im-
port-eksport hajmi qisqaradi. Misol uchun: Rossiyaning Ukraina bo‘yicha
g ‘arb dunyosi bilan 2014 yildan boshlangan qarama-qarshi turishi nati
jasida 2014 yilda R ossiya 140 milliard dollar m iqdorida iqtisodiy zarar
ko‘rdi. Yetakchi davlatlar o ‘z mavqelarini sobiq m etropoliyalarda qayta
tiklashga urinadilar. Yetakchi davlatlar o ‘zlariga bo'ysunishni istama-
gan kichik davlatlarga nisbatan bu davlatlam ing ichki ishlariga aralasib,
ularning iqtisodiy-siyosiy barqaror rivojlanishini buzish uchun m am lakat
ichida turli etnik-diniy ixtiloflar keltirib chiqaradilar.
XXI
asm ing birinchi choragi boshlanishida postindustrial sivilizat
siyaning o ‘z asosida qaror topishi uchun keng yoM ochildi. Bu o ‘sm irlik
fazasi, yangi jam iyatning shakllanishi va tarqalishi, qachonki, u birinchi
postindustrial sivilizatsiyaning asosiy belgilari v a afzalliklarini o ‘zida aks
ettiradi ( u boshqa nom olishi ham mumkin). Lekin bu nomni qanday
boMishini aniqlash keyingi avlod olim larining ishi. H ar holda bu uzoq
muddatli sikl sivilizatsiyalam ing navbatdagi triadasida o'tish davrini
tugallaydi. Yangi sivilizatsiyaning unsurlari asta-sekin qiyinchilik bilan
qaror topayotgani va uning mavjudligi va kuchga kirayotganini ko'rish
lozim.
2 2 9
R. RAJABOV
Do'stlaringiz bilan baham: |