5.
Postindustrial sivilizatsiyaning asosiy chizgilari.
Tarix o'qitadi-
ki, uzoq y o ‘l davom ida uning turli bosqichlarida ideallar o ‘zgaradi. Umri
tugayotgan sivilizatsiyaning so ‘nggi fazasida oMimga mahkum qilingan,
lekin hali hukm ron bo‘lgan tuzum o ‘zini saqlab qolish uchun jon-jahdi
bilan qarshilik ko‘rsatadi. Uning bag‘ridagi kelajak jam iyatning kurtakla-
ri o ‘ziga hayotbaxsh kuch ola boshlab, uyg‘onish lahzalarini boshidan ke-
chiradi. Tarixiy lahzalarda uch oqim yaqqol ko‘rinadi, o'tm ish ga albatta
239
R. RAJABOV
ketadigan oqim, o ‘tm ishdan kelajak yoki bugun uchun qoladigan meros
kelajak sivilizatsiyaning o ‘zaro bogMangan unsurlari.
Postindustrial sivilizatsiyaga o ‘tish davrining yarmi o ‘tdi, u tarixiy
tajribaga aylanib, ustuvor an ’analarni aniqlash v a baholashga yordam be-
radi. Postindustrial sivilizatsiyaning ajratib turadigan asosiy shakllanish-
ning birinchi fazasini boshidan kechirayotgan belgisi - bu gum anizm ning
qayta uy g‘onishidir. Bu qadimgi antik dem okratiya, o ‘rta asr uyg‘onish
davri gum anizm iga oddiygina qaytish emas, balki insoniyatning ko‘p
asrlik tarixiy hayot tajribasiga asoslanib, ijodkor erkin shaxs qadriyatlari
ustuvorligini qaror toptirishdir.
Biotexnikaga ham korlik.
In d u strialjarniyatdavridam av jud b o ‘lma-
gan erkinlikni uyg‘onishining yangi davrida jam iy at hayoti va taraqqiyo-
tining o ‘zgargan shart-sharoitlari bilan shartlangan holda yuz beradi. Bu
o ‘zgarishlarning mohiyati nim ada?
Birinchidan, real an’ana sifatida noosfera, tafakkur sohasining shakl-
lanishi. D unyoda m am lakatlar o ‘rtasida iqtisodiy, texnologik, ekologik,
ijtim oiy-siyosiy aloqalar m urakkablashdi. 0 ‘zgarishlarning jadallashgan
ritmi zam onaviy ilmiy bilim larsiz uni uzluksiz yangilash v a toMdirmas-
dan har qanday sohada sam arali fa o liy a tk o ‘rsatish m um kin emas. Zam o
naviy Yaponiyaga qarang: uning iqtisodiyotini asosi uch soha - mikrotex-
nika, biotexnologiya v a inform atikada yotadi.
Inson ular bilan nafaqat ishlab chiqarish sohasida, balki kundalik ha-
yotda ham ish k o ‘radi. U ning oziq-ovqati va dori-darm oni biotexnologik
jarayonlam i qoMlash bilan uydayasalgan m ikroto‘lqinli pech, suyuq plaz-
mali rangli televizorlar, kom pyuter va fakslar bilan jihozlangan. Odam
avtom obilning eng so‘nggi elektron tizimlari bilan jihozlangan model-
lardan foydalanadi. Tashqi m uhit bilan o ‘zaro m unosabatda eng yangi
ilmiy texnologiyalam i qo‘llash asosida tabiatga yetkaziladigan zararlami
keskin kam aytirishga erishildi. Rivojlangan m am lakatlar ichida o ‘zining
tabiiy resurslariga Yaponiya jahonda eng zam onaviy texnologik yetakchi
davlatga aylandi.
Buning sababi, Yaponiya fan yutuqlarini keng hajm da ishlab chiqa-
rishga jadal tatbiq etishi, iqtisodiyotni dem ilitarizatsiya qilishi, ta ’lim ti-
zim iga jiddiy e ’tibom i qaratishi edi. Bu y o ‘nalishda u noosfera sivilizat-
siyasiga tom on yoMning etaloni deb qaralishi mumkin.
Lekin yapon m o‘jizasi ju d a o g ‘ir va m ashaqqatli b o iib bu ulkan
mehnat natijasi edi. Yapon olimi, konstruktori, m uhandisi, ishchisi, prog-
2 4 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
rammisti va dizayneri hayoti industrial ritm ning qattiq doirasiga kiritil-
gan. Yuqori m ehnat unumdorligi aqliy va jism oniy mehnatni ulkan sarfi
asosida y u /ag a keltiriladi. Aqliy va jism oniy m ehnat o ‘rtasidagi chegara
yo ‘q ho'lm oqda, lekin aqliy m ehnat ustuvor boMmoqda.
Ikkinchidan, fanning hal qiluvchi ahamiyati yangidan o ‘smoqda, le
kin u jam iyatdagi o ‘zining yangi funksiyalariga tayyor emasligi ko ‘rindi.
Yalpi tushkunlik fanga ishonchsizlikni keltirib chiqardi, chunki fan yangi
tug‘ilib kelayotgan jam iyatni oldindan ko‘ra olmadi, uni tu g ‘ilish azobla-
rini bir qadar ham yengillashtirm adi. A na shu sababli o ‘tish davri uchun
xos bo‘ Igan agnostitsizm v a relyatvizmni, m istika va znaxarlik (afsungar-
lik)ning qayta tu g ‘ilish an’anasini ko ‘rish mum kin. Ilmiy bilim kuchiga
ishonmaslik, fanning o ‘zida ham yangi g ‘oyalam ing y o ‘qligi, oldindan
ko‘rish funksiyasining zaiflashuvi yuz beradi.
Ammo, bu vaqtinchalik hoi, u ikki-uch o ‘n yilliklar davom etishi
mumkin. N avbatdagi ulkan ilmiy inqilobning belgilari yuzaga kelmoqda,
qaysiki, u rivojlanayotgan, notekis qonuniyatlari o ‘zgarayotgan dunyo-
ning yangilangan manzarasini yaratadi. Yangilangan fan postindustrial
sivilizatsiyaning y o ‘lboshchisi va asosi b o ‘lib xizm at qilishi lozim. N a-
faqat ishlab chiqarishning fanga asoslanishi, balki jam iyatning butun ha
yoti uning dinam ikasi asosi bo ‘ladi.
Uchinchidan, m adaniyat ustuvor aham iyat kasb etadi. Rivojlangan
mamlakatlar aholisining turli qatlamlari oziq-ovqat, kiyim, qulay uy-joy,
maishiy elektron va axborot texnikasi (audio, video, kom pyuter)ga boMgan
ehtiyojlarini nisbatan yuqori darajada qondirib, m a’naviy soha san’atning
turli sohalarini egallash yoki undan bahram and bo‘lishga intiladilar. Za-
monaviy axborot texnologiyalam ing yutuqlari oliy madaniyatga om maviy
ravishda qiziqishni kuchaytiradi. Hozirgi kunda dunyoning eng m ashhur
muzeylari Luvr, Ermitaj, Britaniya muzeyi eksponatlarini ko‘rish yoki
mashhur teatrlarda opera-baietni ko‘rish, taniqli bastakorlam ing mum toz
asarlarini tinglash uchun uydan chiqish shart emas. Televizor, videopleyer,
dvd, kom pyuter yoki internet tarm og‘ iga ulanish kifoya. Hozirgi kunda 3D,
5D va 7D formatdagi qisqa metrajli kinolar odat tusiga kirmoqda. A n’ana-
viy kinoteatrlar o ‘z ish uslubini o‘zgartirishga m ajbur boMmoqda. Lekin
bu rivojlangan m am lakatlar uchun odatiy tusga jadal kirgan bu jarayon
boshqa dunyo, an’anaviy jam iyatlar boMgan rivojlanayotgan mamlakatlar-
ga ham o ‘z t a ’sirini o'tkazadi. Zamonaviy axborot texnologiyalari, internet
tarm og‘i bu m amlakatlar turmush tarzida ijobiy ta ’sir qilish bilan birga, bu
241
R. RAJABOV
yerdagi asrlar davom ida shakllangan an’anaviy m adaniy qadriyatlaming
yo ‘qolishiga sabab boMmoqda. A n’anaviy qadriyatlar ruhida ta’lim-tarbi-
ya olgan yuzlab, yuzlab mln kishilar uchun G ‘arb dunyosi dunyoqarashi,
turmush tarzi halokatli ta ’sirini o ‘tkazadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan
m am lakatlar o'rtasida ixtilof yanada keskinlashadi.
To‘rtinchidan, ta ’lim ning m azm uni, shakllari v a usullari tubdan
o ‘zgaradi. U shaxslam ing o ‘rta miyonali b o ‘lishiga qaratilm aydi, indus
trial m ashinani zom bilashgan unsurlariga aylanm aydi. Aksincha, ijodiy
fikrlashga qobiliyatli bo‘lgan, har tom onlam a m ukam m al rivojlangan
hayot doim iy ravishda tu g ‘diradigan boshqotirm alam i yechishga qodir
boMgan, tez o ‘zgaradigan m ehnat va hayot sharoitlariga adaptatsiya qila-
digan shaxslam i shakllantirishga y o ‘naltirilgan.
Ta’lim uzluksiz b o ‘ladi. H ar bir odam ning bilim va ko'nikm alarini
yangilaydigan, to ‘ldiradigan, har bir odamni hayotini barcha bosqich-
larini qam rab oladigan b o ‘ladi. Ta’limning axborotlashuvi, m antiqiy va
obrazli tafakkur qilishning birlashuvi, distansiyali ta ’lim, m ultim edia vo-
sitalarining tarqalishi bilim larni samarali o ‘zlashtirishni k o ‘p m arta oshi-
radi, ta ’lim olayotgan odam ni faollashtiradi. Ta’lim m azm unining o ‘zi
ham o ‘zgaradi. Tor kasbiy tayyorlash o ‘rnini gum anitar fanlam ing birin-
chiligi, keng politexnik ta ’lim, mehnatni bir necha m arta o'zgartirishga
tayyorlikni tarbiyalash egallaydi.
Yuqorida k o ‘rsatilgan an’analar dunyoning ko‘pchilik m am lakatla-
rida ta ’lim tizim larida m avjud, AQSH, Yaponiya, G erm aniya va qator
boshqa m am lakatlarda ta ’lim ning ratsional xususiyati kuchayib boradi.
Natijada, postindustrial jam iyatga mos ta ’lim tizimi vujudga keladi. U
milliy k o ‘rinish, m ahalliy an’analar bo‘yicha xilm a-xil, lekin um um iy tub
belgilarga ega.
Yangi ta ’lim tizim iga o ‘tish davri eski tushkunlikdan boshlandi.
A malda barcha m am lakatlarda savodsiz va kasbiy layoqatsizlik o ‘sdi.
0
‘n m illionlab ishchilar ta ’lim vaqtida va am alda singdirilgan bilim va
ko‘nikm alar tubdan o ‘zgargan vaziyatda yaroqsiz b o ‘lib qolganini birdan
his qildilar. Bu o ‘zini y o ‘qotib q o ‘yishga, m ehnatni sam aradorligining
pasayishiga olib keldi. Bu oliy va maxsus ta ’limni qayta qurish, eng avva-
lo, xodim lam i om m aviy qayta tayyorlashni talab qildi. Bu o ‘z navbatida
uzluksiz ta ’lim tizim ining tarqalishiga turtki berdi.
Beshinchidan, yangi etikaning unsurlari shakllanadi. Shaxslararo
m unosabatlam ing yangi qoidalari har bir jam iyat a ’zosining o ‘ziga xos
242
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
shaxs sifatida m ustaqillikka intilishini ta ’kidlab, o ‘z yurish-turishi, xat-
ti-harakatini m ustaqil quradi, lekin boshqalam ing shunday m anfaatlarini
hisobga olgan holda buni am alga oshiradi. Bunday axloqiy norm alam ing
ustuvorligini Fillandiya, Shvetsiya va N orvegiyada k o ‘rish mum kin, shu-
ningdek, boshqa rivojlangan m am lakatlar uchun ham bu xarakterli. Bu
yerda odam jam oani m olekulasi emas, uning m anfaatlari y o ‘lida u bos-
tirilmaydi. Jam oa va ijtim oiy-siyosiy m uassasalam ing maqsadi alohida
shaxslam ing m anfaatiga xizm at qilishdir.
Oltinchidan, hukm ron elita m afkurasining individual ideallarni bos-
tiradigan v a y o ‘naltiradigan hukm dorligi y o ‘q qilinadi. M ustaqil odam
dunyoqarash, dinga e ’tiqod, m aqsadlar tanlovida erkin uning o ‘zi izlanish
va adashishlar orqali o ‘zining xususiy ideallarigayo‘ltopadi. Bu y o ‘l ilga-
ri hukm ron b o ‘lgan m afkuralam ing yem irilishi, ekstrem istik qiziqishlar
shaxsning yem irilishi, chalg‘ishlar, tushkunlikka tushish, q o ‘rquv, umid-
sizlik tuyg‘usiga, ilgari ko‘z k o ‘rm agan ishsizlik va qashshoqlik, noqulay
dem ografik an’analar m utant-bolalarning tu g ‘ilishini o ‘sishi bilan bosh-
lanadi. Dinga sig‘inadiganlar va noan’anaviy oqim larga kiradiganlar soni
ko‘payadi. Buning obyektiv sabablari turm ushdagi qiyinchiliklar va hayot
chigalliklari kim nidir cheksiz hokim iyatini tan olishdek yengilroq y o ‘lni
tan olishga m ajbur qiladi. Yerdagi y o ‘lboshchilam ing halokati ulami sa-
moda izlashga undaydi. Lekin bu asriy an’ana hozirgi kunda dunyo din-
laridan islom diniga e ’tiqod qiladiganlar soni k o ‘payib bormoqda. 0 ‘tish
diivrida vijdon erkinligiga t o i a rioya qilinadi. Kim boshqalarga zarar kel-
lirmay, diniy e ’tiqod va m arosim lam i afzal k o ‘rsa, ularga nisbatan vijdon
orkinligi to ‘la am al qiladi. Davlat hokim iyati rasmiy ravishda u yoki bu
konlcssiyaga davlat dini sifatida q o ‘llab-quvvatlaydi, lekin bu vaqtincha-
lik. Bnribir o'tish davrida ilm-fan, bilim larga ustuvor ahamiyat beriladi.
Shimday tarzda, erkin ijodiyot kishisi faoliyatning turli xil k o ‘ri-
nishlari va m uloqotidagi yorqin individuallik asta-sekin jam iyatning
yangi m odeli m azm uni va oliy m aqsadiga aylanadi. Bu albatta jam i-
yatlarda ziddiyatlar, jinoyatlar, qaram a-qarshiliklar, jah o lat y o ‘q b o ‘ladi
degani emas. Lekin m untazam yuz beradigan ziddiyatlam i yechishning
yanada m adaniy usullari k o ‘payadi. Shaxs ustidan z o ‘ravonlik y o ‘qola
boshlaydi.
Ishlab chiqarishning texnologik uslubi inson tom onidan yaratiladigan
ishlab ehiqarish va turm ushda foydalaniladigan texnika dunyosi boshqa-
i ha bo'ladi. Nozik avtom atlashgan ishlab ehiqarish, texnika va barcha
243
R. RAJABOV
m ehnat faoliyati turlarini kom pyuterlashtirish insonni og‘ir jism oniy
m ehnat turlari va shafqatsiz m ashinalashgan ritm dan ozod qiladi, uning
vaqti va kuchini ijodiy jarayon uchun qaratadi.
Fanga y o ‘naltirilgan ishlab chiqarishda inson ishlab chiqarish jara-
yonining ijodkorigaaylanadi. Biotexnologiya, noan’anaviy energoresurs-
lari, chiqitsiz texnologiyalar, tabiat buyumlarini o ‘zgartirishning yanada
tejam kor usullarining o ‘zlashtirilishi m untazara o ‘sib borayotgan ehti-
yojlam i yanada kam roq xarajatlar bilan qondirishga im kon beradi. Yangi
texnologiya va fanga y o ‘naltirilgan ishlab chiqarishga asoslangan yuqori
samarali iqtisodiyotga ega b o ‘lgan katta davlatlar (Yaponiya, X itoy ki-
chik janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, M alayziya) rivojlangan mam-
lakatlarga qaraganda, jadal jahon x o ‘jalik hayotida muhim m arralam i
egallaydilar.
A xborotlashish natijasida insonning turm ush tarzi ham yanada boy
bo‘ladi. M ehnat o g ‘irligi va ijodiyot m arkazining kom pyuter texnikasi
bilan jihozlangan uyga k o ‘chishi an ’anasida aniq k o ‘rinadi. Lekin iqtiso-
diyotning texnologik k o ‘p ukladligi saqlanib qoladi. Industrial va relikt
texnologik ukladlarga asoslangan konlar, yirik zavod-fabrikalar transport
tizimlari (m aishiy xizm at sohasi, uy xo‘jaligi, poliz va bog‘lar, tom orqa
xo‘jaligi va boshqalar) saqlanib qoladi.
Jam iyatning iqtisodiy tuzilm asida tub o ‘zgarishlar yuz beradi. Bu
yerda quyidagi an ’analar m avjud. Kichik tadbirkorlik qayta uyg'onadi.
Industriya gigantlari o ‘z m avqeyini yo'qotadi. Davlat m ulki ulushi kes-
kin qisqaradi. Davlat takror ishlab chiqarish jarayonlari, eng avvalo, erkin
raqobat uchun teng shart-sharoitlam i yaratish orqali m onopoliyani chek-
lash bilan m uvofiqlashtiradi. Davlat ishga qobiliyati b o ‘lmaganlar, noiq-
tisodiy sohalar: fan, ta ’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlashni qo‘llab-quv-
vatlab turadi. Lekin iqtisodiyotning ko ‘p ukladligi, m ulkning k o ‘p xillik
shakllari saqlanib qolib, ulam ing har biri o ‘z o ‘rnini topib, odam larning
ehtiyojlarini oqilona hisobga oladi va ishlab chiqarishning samaradorli-
gini a ’lo darajada ta ’m inlaydi. Asosiy tovarlar v a aholi iste’mol mollarini
ishlab chiqarish, xizm at k o ‘rsatishning kichik va o ‘rta korxonalar amal-
ga oshiradi. Shu bilan birga, yirik ishlab chiqarish, transm illiy kompani-
yalar, m oliya sanoat guruhlari m onopoliyaga qarshi nazorat asosida o ‘z
faoliyatlarini davom ettiradilar. Takror ishlab chiqarishda uy va shaxsiy
tom orqa x o ‘jaligi sezilarli o ‘rin tutadi.
2 4 4
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Kelajakdagi iqtisodiy tuzum ning asoslarini Yaponiya, Germaniya,
Ispaniya, Skandinaviya m am lakatlarida kuzatish mumkin. Telekommu-
nikatsiyalarning yalpi tuzum lari, transport, atrof-m uhit monitoringi baza-
sida intem atsional m ulkchilikning unsurlari o ‘sa boradi.
Ijtimoiy va milliy m unosabatlarda yangi an’analar paydo bo‘ladi.
I j -
timoiy stratifikatsiya chuqurlashadi.
Sinfiy kurash to ‘g ‘ri k o ‘rinishda o ‘tm ishga ketadi, lekin ijtimoiy
garmoniya (uyg‘unlik) va ijtimoiy bir xillikni hali beri kutib boMmaydi.
Ijtimoiy ziddiyatlar, ijtimoiy guruhlar m anfaatlarining bir-biriga to ‘g ‘ri
kelmasligi saqlanib qoladi. Ayniqsa, o ‘tish davrida bu qaram a-qarshilik-
lar yanada keskinlashadi.
Postindustrial jam iyatning yetuk bosqichlarida ijtimoiy m unosabat-
laming garm oniyasi turli ijtimoiy guruhlam ing qaram a-qarshiligini o ‘ta
keskin sharoitdagi shakllari tugatiladi. Ijtim oiy guruhlar o ‘rtasida umu-
miy m uam m olarni yechish uchun ham korlik o ‘rnatiladi. Ijtimoiy muno-
sabatlam ing yangi tuzilm asini Skandinaviya m am lakatlari va Yaponiyada
ko‘rish mumkin.
M illiy m unosabatlar va etnoslar o ‘rtasidagi m unosabatlarda keskin-
liklar qalqib turadi. Vaqti-vaqti bilan etnik kelishm ovchiliklar hududlarda
o ‘zini bildirib turadi.
K elajak jam iy atd a industrial jam iy atd a boMganidek, m illiy v a etnik
farqlar, m illiy urf-odat, an ’analam i y o ‘qolib ketishi davom etadi. Ay
niqsa, rivojlanayotgan m am lakatlam ing integratsiya jarayonlariga jadal
tortilishi m illiy an ’ana, urf-odatlarni tez unutilishi texnokratik jam iy at
qulayliklaridan foydalanishga tobora intilishi ham da bu jam iy atn in g iq
tisodiy tartib-qoidalari ham o ‘z ta ’sirini o ‘tkazishi sabab boMadi. Lekin
u yoki bu m illatning o ‘ziga xos xususiyatlari ustuvorligini ta ’kidlash-
ning istiqboli boMmaydi. Etnos va m illatlar vakillarining m igratsiya-
si turli sabablarga ko ‘ra jadal tus oladi. Hozirgi Shvetsariya, qism an
AQSH to ‘la teng huquqlilik va turli m illatlarning o ‘zaro faoliyatini si-
nalgan m exanizm i bilan nam unali k o ‘p m illatli davlatlar deb hisoblash
mumkin.
XXI asrda davlatning jam iyatdagi o ‘rni salmoqli bo‘ladi. Ayniqsa,
o ‘tish davrlarida davlat hokim iyati faollashadi. Davlat m akroiqtisodiy
jarayonlarini tashkillashtirish va boshqarish, um umiy manfaatlarni ifoda-
lash va him oya qilishdek muhim funksiyalam i doim o bajarib kelgan va
bundan keyin ham bajaradi.
2 4 5
R. RAJABOV
Industrial jam iyatda, ayniqsa, uning so ‘nggi fazasida davlat barcha
sohalam i hukmron byurokratik elitaning manfaatlari uchun qam rab olish
va belgilashga urinadi. Bu an’ananing ch o ‘qqisi totalitar tuzum larda
ko'rindi.
XX
asm ing so ‘nggi o ‘n yilligidan boshlab jam iyatning deetatizatsi-
yasi (davlat hom iyligidan xoli b o ‘lish) jarayonlari, ayniqsa, iqtisodiy so-
hada kuzatiladi. Shu bilan jinoyatchilik, giyohvandlik, soyadagi iqtisod,
korrupsiya, m afiya tuzilm alarining o ‘sishi kuzatiladi. D avlat va uning or-
ganlari o ‘zgaradi, yangi sharoitlarga m oslashishga shaxs huquqi ustuvor-
ligini, uni hayot xavfsizligini am alda ta ’m inlash, manfaatlarini him oya
qilishga ustuvor aham iyat berishga o ‘z faoliyatini jalb qiladi. Bu sohalar-
da qonun bilan belgilangan qat’iy chegaralarda kuchli davlat kelajakda
saqlanib qoladi. Huquqiy davlatning unsurlari AQSH, Yaponiya va Yev-
ropaning bir necha davlatlarida mavjud.
Dem okratiyaning mavjudligi m exanizmi, siyosiy tuzum da jiddiy
o ‘zgarishlar yuz bermoqda. Postsotsialistik davlatlar g ‘arb m am lakatla-
rida to ‘plangan dem okratik tajribalam i jadal o ‘rganib, am alga tatbiq eta
boshladilar. Hududiy organlar, o ‘z-o ‘zini boshqarishning roli o ‘sib bo-
radi. U lar hududiy, m ahalliy o ‘ziga xos xususiyatlar va an ’analar, aholi
ehtiyojlarini keng m iqyosda hisobga olishlari m um kin. M onopoliyaga
da’vo qiladigan om m aviy siyosiy partiyalar soni oshdi, turli ijtimoiy om-
maviy harakatlar, tashkilotlar vujudga keldi.
Jahon ham jam iyati faoliyatida yangi an’analar paydo bo‘ladi. Yangi
paydo bo‘lgan mustaqil davlatlar, ko‘p qutbli dunyoda o ‘tish, integratsiya
jarayonlarining kuchayishi, Sharqda yangi hududiy tashkilotlarning pay
do bo‘lishi (Shanxay ham korlik tashkiloti, EKO), yangi qudratli iqtiso-
diyotga ega davlatlam ing xalqaro m aydonga chiqishi (Xitoy, Hindiston),
dunyo m iqyosida yangi o ‘zgarishlar yuz beradi.
Teng huquqli davlatlam ing hamkorligi k o ‘ngilli ittifoqlar asosida ri-
vojlanadi va yangi baynalm ilal an’analar saqlanadi. A lohida m am lakat
lar, davlatlar guruhlari o'rtasid a ziddiyatlar saqlanib qoladi. Katta-kichik
harbiy to ‘qnashuv urushlar boshda yuz berib turadi. Lekin asta-sekin zid-
diyatlarni kuch bilan yechish usullaridan voz kechiladi. Davlatlararo va
xalqaro hakam lik va yalpi xavfsizlikni q o ‘llab-q uw atlash m exanizmlari
BMT va X alqaro sudning roli o ‘sib boradi.
Industrial jam iyatning shakllanishi va rivojlanishi bilan g ‘arb lokal
sivilizatsiyasining hukm ronligi belgisi ostida amaldagi ekspansiyasi bu-
2 4 6
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
tun dunyoni qam rab oldi. U o ‘z m anfaatlari y o ‘lida uni o‘zgartirdi, qa-
dimgi Sharq sivilizatsiyasini uloqtirib tashladi, Am erikaning o ‘ziga xos
sivilizatsiyasini yo‘q qildi. M ashhur olim A.Toynbi g‘arbning hukm ron-
ligi o ‘tkinchi ekanligi, vaqt o ‘tishi bilan yangi avlod va birlashgan dun
yo o ‘zini tashkil etgan turli m adaniyatlar o ‘rtasida tenglik shakllanishini
ko‘rsatib o ‘tgan edi.
Tarix saboq berganidek, lokal sivilizatsiyalar o ‘rtasida ta ’sir doirasi-
ning takror taqsim lanishi, tarixiy progress episentrining o ‘zgarishi oson
kechmaydi. Yangi episentr o ‘chog‘i b o 'lish g a intilgan hudud iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, madaniy jihatdan boshqalarga qaraganda, bir necha bor
jadal rivojlanish fazasini o ‘taydi.
Postindustrial jam iyatning shakllanish fazasida lokal urushlar m uam -
mosi saqlanib qolaveradi, lekin ulam i samarali hal qilish uchun optimal
m exanizm lar ishlab chiqiladi. X alqaro terrorizm , ekstrem izm ning turli
ko‘rinishlari, piratlik kabi m uam m olar vaqti-vaqti bilan o ‘zini bildirib
turadi. Bu m uam m olarni yechish uchun xalqaro ham jam iyat sam arali vo-
sitalam i qo‘llaydi.
Postindustrial jam iyat yangi to ‘rtinchi avlod lokal sivilizatsiyalar
o ‘rtasidagi ziddiyatlarni yechish, ular o ‘rtasidagi ham korlik m unosabat-
larini tasdiqlaydigan m unosabatlam i yuzaga keltiradigan m exanizm lam i
ishlab chiqadi. B o‘lajak sivilizatsiyalam ing b a’zi bir eng um um iy chizgi-
lari industrial jam iyatning bag‘rida asta-sekin (tushkunlik davrida jadal )
pishib yetiladi.
T ayanch ib o ra la r: Postindustrial sivilizatsiya, siklik dinam ika, ta
rixiy progress, industrial sivilizatsiya, uklad, episentr, supersikl, birinchi
u/.oq muddatli sikl, muqobil manzara, Frits Baade, Kvebek provinsiyasi,
diniy ekstrem izm , terrorizm , detatizatsiya, huquq ustuvorligi, lokal sivili
zatsiya, postindustrial jam iyat, industrial jam iyat.
Savol va to p sh iriq la r:
Do'stlaringiz bilan baham: |