3.
Kelajakning muqobil manzarasi.
Dunyo XXI asr boshlarida.
Olimlar, futurologlar, siyosatchilar m ing yilliklar chegarasiga katta umid-
lar bilan yondashdilar. U lar XXI asrda yalpi gullab yashnash, asrlardan
beri orzu qilingan ideallam i am alga oshishni ko'rdilar. Shu bilan birga,
y er sivilizatsiyasini halokattom on jadal olib borayotgan ulkan xavflardan
qat’iy ogohlantirishlar ham yangradi. Yangi m ing yillikka kelib insoniyat
o ‘zi va yer yuzidagi boshqa barcha tirik m avjudotlam i yadro urushi bilan
y o ‘q qiladigan yetarli texnik im koniyatlarga ega boMdi. Oz faoliyati bi
lan tabiat dunyosini uyg‘unligini buzib ekologik halokatga shart-sharoit
yaratmoqda.
Yer sivilizatsiyasiga tahdidlam i 1960-yilda nem is siyosatchisi va
olimi Frits Baade «2000-yil tomon musobaqa» nomli kitobida ju d a aniq
shakllantirdi. A sam ing kirish qismida: «B izning k elajak y erd ajan n at yoki
insoniyatning o ‘zini-o‘zi y o ‘q qilishi» muqobilligi shakllantirilgan edi.
F.Baade XX asr oxirida insoniyatning gullab yashnashi m um kinligi-
ni o ‘ziga tortadigan m anzarasini chizib berdi. 2009-yilda dunyo ajoyib
m o‘jizakor boMishi m um kin. Ochlikni yengish m umkin, sayyoram izda
yashovchilardan birortasi ham och qolm aydi. Barcha odam lar nafaqat
yetarli m iqdorda guruch, m akkajo‘xori yoki bug‘doyni oladilar va ham-
m ada yetarli m iqdorda sut, go ‘sht, baliq oladilar, qaysiki, ular sogMiq va
ish qobiliyatini to ‘liq saqlash uchun zarur. Qashshoqlikni ham yengish
mumkin. Yerdagi har bir m ehnatga qobiliyatli odam yetarlicha oziq-ovqat
boMganda, to*la kuchda ishlashi mumkin. Osiyo xalqlarida ishlab chiqa
rish agar u q o ‘shim cha zaruriy m ehnat quroli bilan ta ’minlansa, hozir
yevropalik, shim oliy am erikalik yoki sovet ishchilari erishgan darajaga
yetishi mumkin. Har bir oila elektr va suv quvuri bilan ham da dunyoning
ayrim hududlarida zarur boMgan markaziy isitish bilan insonga loyiq uy-
joy oladi. Yuqori ish haqi ish vaqtini keskin qisqartirish imkonini bera
di. M ehnat ta ’tilidan foydalanish uchun im koniyatlar haqiqatdan fantas-
tik boMadi. Havo sayohatlari o ‘sha vaqtda ham m a uchun deyarli tekin
boMadi. Dunyo m am lakatlaridagi barcha ishchilar dam olish uchun har
qanday jo y Tinch okeanidagi Nordkapm i, Florida yoki Kavkazdagi rus
Riverasini tanlashlari mumkin. Bu safarlam i birortasiga ham viza talab
qilinm aydi, hatto, pasport ham, chunki bu ajoyib dunyo boMishi m um
kin. Qachonki, davlatlar o ‘z milliy suverenitetlarini ko‘ngilli ravishda
tubdan cheklashga rozi boMishlari lozim boMadi. Ochlik va qashshoqlik-
dan qutulishdan ko‘ra, yanada katta m o‘jiza - insonning erkin borligM,
2 3 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
xavfsizligidir. To‘la qurolsizlanish oqibatida urushlam i tugashi odam lar-
ga xavfsizlikni ta ’m inlaydi, qaysiki, bunga bugun butun dunyo xalqlari
intilmoqdalar. Bu ularning o ‘z-o‘zini yalpi y o ‘q qilishdan xalos qiladi.
(5.к 237-238. 263 стр. русский перевод).
F.Baade insoniyat kelajak taraqqiyotining pessim istik m anzarasini
ham tasvirlab berdi: «Bizning ko‘z oldim izda aql va aqlsizlik qaram a-
qarshiligining butun tarixi b o ‘yicha eng katta fojia yuz beradi. Bu omil-
lardan eng birinchisi, hozirgi kunda «atom li» m illatlar ega bo‘lgan qurol-
lam ing vahim ali samaradorligidir.
Ikkinchi om il - butun o ‘tm ish tarixda odam lar tafakkuri va qalbida
to ‘planib qolgan m a’naviy va axloqiy tashlandiqlarning badbashara uyil-
masidir.
N ihoyat, uchinchi omil - bu m as’ul siyosatchilar bizning oldim izda
turgan eng oddiy m uam m olam i aqlan yechishga m islsiz qobiliyatsizlik-
laridir».
Bizning yuz yilligim izning qolgan 40 yilida, aynan yaqin o ‘n yillikda
biz yerda odam xo‘rlam i yo'q o tish davri buyuk inqilobiga teng boMgan
inqilobni am alga oshirishim iz lozim.
Biz tushunishim iz lozimki, insoniyat o ‘z tarixining yangi bosqichiga
kirdi. Bu bosqich uning keyingi tirikligi uchun hal qiluvchidir... Inso
niyat oldida buyuk m uam m o turibdi. Unga teng keladiganni uning bu
tun tarixi bilm aydi. U qisqa m uddatda bu m uam m oni yechishi zarur. Bu
haqda hatto o ‘ylash qo ‘rqinchli. M ana bu masalani yechishga ajratilgan
m uddat tugab va yana qo ‘shim cha o ‘n yil o ‘tdi. Bashorat qilingan in
soniyat taraqqiyoti Senariysi xayriyatki am alga oshirilmadi. U lar tubsiz
jarlik yoqasida to ‘xtashlari uchun odam lar yetarli darajada dono. Lekin
optimistik Senariyni am alga oshirish uchun insoniyat yetarli boMmagan
holda ongli va uyushmagan.
Ha, haqiqatdan, yerda jannatni am alga oshirish m um kin emas. Bu ta-
raqqiyot potensialini to ‘xtatish xavfi bilan oqibatda insoniyatni m anm an-
likdan halok bo‘lishi bilan bog‘liq xavfli utopiya.
Shu paytgacha yadro urushi halokatidan saqlanib qoldik. Insoniyat
XX asm ing 80-yillarida nihoyat yadro halokati oqibatini tushunib yetdi.
T ish-tim og‘igacha qurollangan ikki buyuk davlat, ikki lager, ikki harbiy-
siyosiy guruhning qaram a-qarshi turishi barham topdi. Bu insoniyatning
o ‘z-o‘zini y o ‘q qilishini tugatm agan bo‘lsada, uning xavfini vaqtinchalik
kamaytirdi.
231
R. RAJABOV
Insoniyat bir necha bor yadro urushi yoqasiga kelib qolgan bo‘lsada,
Baade 1960-yilda bashorat qilgan pessim istik Senariy am alga oshmadi.
Hozirgi kunda ham yadro quroliga ega b o ‘lishga intilayotgan davlatlar
y o ‘q emas. O ptim istik Senariy uchun hali vaqt kelm adi. Hali ham Osiyo,
A frikada yuz m illionlab odam lar qashshoqlikda yashamoqdalar. Kasal-
lik, ochlik, uy-joy m uam m osi, ekologik xavf, spid, giyohvandlik va ter-
rorizm ning turli k o ‘rinishlari yalpi m uam m olarga aylandi. Rivojlangan
m am lakatlardan tashqari boshqa barcha m am lakatlarda ochlik, munta-
zam ishsizlik, nochorlik odam lam i doimiy ham rohi bo‘lib qoldi. Yuzlab,
millionlab odamlar, ayniqsa, sobiq sovet respublikalarining aholisidan
m illionlab kishilar ishsizlikdan Rossiya v a Yevropa m am alakatlariga
ish qidirib borib, huquqsiz gastarbayter b o ‘lishga m ajbur b o ‘lmoqdalar.
K o‘pgina rivojlanayotgan m am lakatlar aholisi m ehnat ta ’tili vaqtida ham
tirikchilikni o ‘tkazish uchun ishlashga majbur. Sharqiy Yevropa davlat-
lari bozor iqtisodiyotiga jad al kirishdi. SSSR, Yugoslaviya, Chexoslava-
kiya kabi federativ davlatlar parchalanib ketdi, yangi chegaralar paydo
bo‘ldi. X X asm ing 50-yillaridan boshlangan Sharqiy Yevropa va SSSR-
ning integratsiyalashgan xalq x o ‘jaligi buzilib ketdi.
Jahon um shi xavfi, term oyadro, kim yoviy-bakteriologik urushlar
xavflari b artaraf qilindi. Lekin, dunyoda lokal urushlar hali ham davom
etmoqda. Ulami to ‘xtatish uchun boMgan harakatlar zoye ketdi. Yaqin
Sharqda Falastin-Isroil m ojarosi, Suriya,Yugoslaviya, K avkazortida Che-
cheniston, Abxaziya, Shimoliy O setiya,U kraina v a A fg ‘onistondagi lokal
urushlar ushbu m am lakatlam ing taraqqiyoti va hududiy tinchlikka jiddiy
x av f tu g ‘dirib, uzoq yillar bu hududlarda beqarorlikka olib kelm oqda. Bu
lokal urushlarga o ‘nlab katta-kichik m am lakatlar aralashib qoldi. Rivoj
langan m am lakatlar uchun bu beqaror zonalar o ‘z m anfaatlarini him oya
qilish m aydoniga aylanib qoldi.
XX
asrning 80-yillaridan etnik, diniy kelishm ovchiliklar kuchayib
ketdi. Dunyoning ayrim m am lakatlaridagi etnik ziddiyatlar qonli urush
larga olib keldi. Sobiq Yugoslaviya, K avkazortida togMi Q orabog' b o ‘yi-
cha ozarbayjon -a rm a n m ojarosi va boshqalar vaziyatni yana chigallash-
tirdi.
Hududlarda separat kayfiyat kuchayib ketdi. D unyoning 1/6 qismini
egallagan SSSR davlati parchalanib ketdi. Yugoslaviya federatsiyasi bar-
bod boMdi. C hexoslavakiya ikki davlatga ajraldi. M oldaviyadan Pridnestr
hududi ajralib chiqishga urundi. Kanadada fransuzlar ko‘pchilikni tashkil
232
Jahon sivilizatsiyalar! tarixi
qilgan K vebek provinsiyasi m ustaqillikni talab qilib chiqdi. Etnik m uam
m olam i ko ‘targan terrorchilik tashkilotlari jonlandi (Ispaniyada Eta, Shri
Lankada Tamil hlam a va boshqalar).
Diniy ekstrem izm XX asm ing 80-yillaridan xalqaro xavfsizlikka jid -
diy x a v f tu g ‘dira boshladi. Am erikadagi 2001-yilda sentabr portlashla-
ri butun dunyoda tinchlikning m o‘rtligi va terrorizm ning naqadar xavfli
ekanligini yana bir bor k o ‘rsatdi. Jahon m iqyosida bu xavfga qarshi ku-
rash boshlandi. Diniy ekstrm iz ayrim davlatlar jam iyatlam ing halokati
xavfini tug‘dirdi. Etnik-diniy ziddiyatlar kuchaydi.
Jon Hesbitt va Patrisiya Eburdinlam ing «M egatendensiyalar. 2000-
yil 90-yillariga o ‘n yangi yo'nalishlar» nom li asarida 2000-yil va XXI asr
boshlaridagi m anzarani chizib beradigan vaqt bo‘yicha bizga yaqinroq
bashorat mavjud. Kitob 1990-yilda A Q SH da chop etilgan. K itobda XX
asm ing 90-yillaridagi asosiy y o ‘nalishlar XXI asrga kirish sifatida aniq-
lanadi. «Keladigan o ‘n yillik sivilizatsiya tarixidagi barcha o ‘n yilliklar
ichida eng m uhim i. Bu ta ’sir qoldiradigan texnologik yangiliklar, m isli
k o ‘rilm agan iqtisodiy imkoniyatlar, ko ‘z ko ‘rm agan siyosiy islohotlar va
buyuk madaniy uyg‘onish o ‘n yilligi bo‘iadi. Bu o ‘n yillik boshqa o ‘n yil-
liklam ing birortasiga o ‘xshamaydi, chunki uning tugallanishi yangi m ing
yillikning boshlanishini belgilaydi.
Qadim gi teatr k o ‘rinishida bo'lganidek, yangi m ing yillik bizning
ongim izda a ’lo, yanada m ukam m alroq dunyoni ko ‘rishga chaqiradi. Shu
bilan birga, bizning ongim izda dunyo oxirining vahim ali m anzaralarini
chizadi...
Mana, nim a uchun qurollanish ustidan nazorat atom bom basi oldi-
da bizni q o ‘rquvdan ozod qilmaydi. lshsizlikning pasayishi, tadbirkorlik
faoliyati sohasidagi m islsiz yutuqlar, yangi ish o ‘rinlarining yaratilishi
90-yillarda yangi iqtisodiy tushkunlik oldidagi qo ‘rquvdan bizni xalos
qilmaydi».
Yangi m ing yillikning birinchi o ‘n yilligi o ‘tdi. B ashoratchilam ing
optim istik bashoratlari am alga oshmadi. Q it’alar, m am lakatlar taraqqi-
yotidagi notekislik bartaraf qilinmadi. Urush o ‘choqlari tugatilm adi.
Malakatlar, jam iyatlar o ‘rtasidagi va ichidagi siyosiy, ijtim oiy-iqtisodiy
ziddiyatlar o ‘z yechim ini topm adi. Q urollanish poygasi yanada kuchay
di. Dunyoni qayta b o ‘lib olish, o ‘z doiralarini kengaytirish uchun yetak-
chi m am lakatlar o ‘rtasida m usobaqa qayta boshlandi. N isbiy barqarorlik
saqlanib qolgan boMsada, lekin urush xavfi siyosiy y o ‘qotish, m am lakat-
233
R. RAJABOV
lardagi beqarorlik an ’anasi kuchayib borm oqda. M avjud yoqilg‘i-ener-
getika zahiralariga egalik qilish uchun yetakchi m am lakatlar o ‘rtasida
raqobat kuchayib, bu raqobat oqibatida boshqa m am lakatlar, hududlar-
ning, siyosiy-iqtisodiy barqarorligi katta tahdid ostida qolm oqda. XXI
asrda quyosh tizim idagi boshqa sayyoralam i egallash uchun kuchli ha-
rakat boshlanadi. M arsni o ‘zlashtirish uchun ilmiy ekspeditsiyalar uyus-
htiriladi. Yetakchi davlatlar va davlatlar guruhining o ‘zaro raqobati bu
sohada yaqqol k o ‘rinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |