3.
Ta’lim sikllari va ta’limdagi inqiloblar.
Keyingi bir yarim ming
yillikda ta ’lim dinam ikasi va jam iyat hayotining boshqa sohalarida yuqo
ri uzoq m uddatli sikllar aniqlandi. Bu sikllar to ‘plangan bilim va ko‘nik-
malar, m adaniy m erosni saqlash va uzatish usullarida inqiloblar hamroh-
lik qildi.
Feodalizm davrida 0 ‘rta O siyoda ta ’lim ning o ‘rta v a oliy bosqichi
barqaror shakllanib, diniy va dunyoviy ta ’lim am alga oshirildi. A sosan
2 1 2
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
bu sharq va arab ilm -fanining uzviyligida am alga oshirildi. Bu davrda
asosan toifaviy ta’lim ustuvor aham iyat kasb etdi. Bu davrda ta ’lim oila
dan boshlangan, keyinchalik ta ’lim ning keyingi bosqichlari m asjid va
oliy maktab, m adrasalarda am alga oshirilgan. Asosan yirik shaharlar,
jum ladan, Sam arqand, Buxoro, Qarshi, M arv va H irot kabi shaharlarda
m adrasalar faoliyat yuritgan. Talabalar bu yerda ta’lim olish bilan birga,
istiqom at ham qilishgan. Bu m adrasalarda sharqning yetuk ilm-fani bi
lan birgalikda, shaxs kam oloti, uning m a’naviy dunyosiga katta e’tibor
berilgan. Feodalizm genezisi davrida Yevropada antik davrga qaraganda,
ta ’lim tushkunligi kuzatildi. Ta’limning ixtisoslashgan tizim i qisqardi. U
0 ‘rta Osiyo, V izantiya, Xitoy, H indistonda saqlanib qoldi.
IX
asrda B ag‘dod akadem iyasi, XI asrda X orazm da M am un akade-
miyasi faoliyati fanning rivojlanishida m uhim o ‘rin tutdi. 0 ‘rta O siyoda
X asrdan boshlab oliy maktab, m adrasalar tashkil topdi. U lardan birinchi-
si B uxoroda Farjak m adrasasi (X asr) bunyod etildi. XII asrdan Buxoro-
da m usulm on huquqshunosligi b o ‘yicha ixtisoslashgan m adrasa-Fiqhlar
madrasasi faoliyat yurita boshladi. Bu m adrasalarda ta ’lim tizim li y o ‘lga
qo ‘yilib, o ‘z davrining yetuk kashfiyotchilari, olimlari yetishib chiqdi.
Im perator Yustinian Afinadagi Aflotun akadem iyasini yopdi. Bilim,
k o ‘nikm a, m adaniy m a’naviy yutuqlarni uzatishning asosiy tizimi oila,
dehqonchilik, hunar-savdo va qurilish sohalari orqali am alga oshirildi.
Lekin iqtisodiyotning keyingi yuksalishi, hunar v a savdoningrivojlanishi,
ibodatxona, m onastr, qasrlam ing qurilishi, o ‘rta asr davlatlarining shak
llanishi va shaharlam ing qayta tiklanishi ixtisoslashgan ta ’lim tizim ini
qayta tiklashni talab qildi. Dastlab ta ’lim diniy m uassasa hom iyligi ostida
edi. Ilk o‘rta asrlarda m onastr va cherkovlar oldida m aktablar tashkil etila
boshlandi. B u m aktablarda savod chiqarilib, diniy adabiyotlar o ‘rganil-
di. K eyinchalik R im Triviumi nam unasida ta ’lim ning birinchi bosqichi
(gram matika, ritorika) va kvadrium ta ’limning ikkinchi bosqichi (geo
metriya, astronom iya, arifm etika)da klassik fanlam i o ‘rganish kiritildi.
G ‘arbiy Yevropada Frank davlati poytaxti A xeen saroyida Buyuk
Karlning akadem iyasi ochildi. A kadem iyaga im perator Italiya, Britani-
ya, Ispaniyadan malakali o ‘qituvchilam i jalb qildi. Im peratom ing m ada
niyat v a cherkov ishlari bo‘yicha m aslahatchisi Alkuin akadem iyaning
boshlig‘i b o ‘ldi. A lkuin xalq ta ’limini rivojlantirish g ‘oyasini ilgari surdi.
7% -yilda Tur shahridagi Avliyo m onastrida maktab tashkil qilib, unga
2 1 3
R. RAJABOV
boshchilik qildi. Alkuinning faoliyati o ‘rta asr Yevropasida ta ’limni rivo-
jlantirishga katta ta ’sir k o ‘rsatdi.
Germ an imperatori Otton I saroyi qoshida ham akadem iya tashkil
qilindi. Otton III davrida m atem atik olim G erbert (keyin u Silvester III
(999-1003-y) nomi bilan papa bo‘ldi) ta ’lim taraqqiyotiga sezilarli hissa
qo ‘shdi. Ta’lim ga nafaqat ruhoniylar, balki dunyoviy odam lam ing far-
zandlari ham tortildilar. X asrda Italiyada m aktablar faoliyati jonlandi.
Ularda, eng avvalo, fanlar amaliy tibbiyot va huquq o ‘qitila boshlandi.
XII asrda Parij, Boloniy, Oksford universitetlari, XIII asrda K em brij, Pa-
duya, Neapol, Salam anka universitetlari, X IV asrda Vena, Praga, Krakov
universitetlari tashkil topdi. U larda leksiya, m unozaralar yordam ida ti-
zim li o'qitish y o 'lg a qo‘yildi. D arsliklar ju d a siyrak edi.
V izantiyada o ‘tish davrida ta ’lim tizim ining tushkunligi G ‘arbiy Yev-
ropaga qaraganda kam sezildi. K o‘pgina o ‘quv yurtlari, falsafa maktab-
lari saqlanib qoldi, yangilari tashkil etildi. XI-XII asrlarda antik an’ana-
larga tayangan dunyoviy ta ’lim ot sezilarli rivojlandi. U ning markazi XI
asr o ‘rtalarida takror tiklangan va 1204-yilgacha m avjud boMgan Kons-
tantinopol oliy maktabi bo‘ldi. B og‘dod va Parij bilan bir qatorda, Kons-
tantinopol ham eng yirik ta ’lim m arkazlaridan biri hisoblanar edi. Kons-
tantinopol oliy maktabi davlat hisobigayashab, davlatning q at’iy nazorati
ostida b o iib , davlat tom onidan ta ’m inlanar edi. Lekin o ‘quv yurtiga aql-
tafakkur nuqtayi nazaridan falsafiy tizim lar-tanqid qilish va ratsionalizm
g ‘oyalari kirib keldi.
Ta’lim tizim ida navbatdagi inqilob keyingi bosqich uyg‘onish davri
da yuz berdi. U buyuk ilmiy inqilob bilan yaqin bog‘langan b o ‘lib, qa-
rashlar tizimini tubdan o ‘zgartirdi va asosan o ‘rta asr aqidaparastligini
yengib o ‘tishga yordam berdi. Savdo, bank ishi, pul va veksel x o ‘jaligi,
jadal rivojlanayotgan bozor talablariga ta ’lim xizm at qila boshladi.
Savdo kapitalizm i uchun savodli odam lar ta ’lim olib, bu sohani egal-
lashlari zaruriyati yuzaga keldi. Savdo markazi bo‘lgan Florensiya XIV
asrdan dunyoviy ta ’limni tashkil qildi. 1340-yilda boshlang‘ich maktab-
larda 8 mingdan 10 m inggacha o ‘g ‘il-qizlar savod o ‘rgandilar. Bu vaqtda
shaharlarda 100 m ing aholi m avjud edi. Bu 8-10 m ing bolalardan 1000-
1200
nafari b o ‘lg‘usi savdogarlar uchun m axsus tashkil etilgan yuqori
darajadagi m aktabga borar edilar. 0 ‘quvchi*'bu m aktabda arifm etika va
hisob-kitobni o ‘rganish uchun 15 yoshgacha qolar edi. U lam ing ichida
2 1 4
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ayrimlari bu o ‘quv yurtini tugallagach, huquqni o ‘rganish uchun Boloni-
ya universitetiga o ‘qishga yollanar edilar.
XV
asr oxirida Yevropada 79 ta universitet m avjud edi. Ular Rim
papasi yoki qirolning yorligM bilan faoliyat k o ‘rsatar edi. Unversitetlar
hurfikrlilik o ‘chog‘i sifatida asta-sekin shakllanib, cherkov ta ’siri osti-
dan chiqishga erishdi. Yirik shaharlar o ‘z universitet va m aktablarining
rivojlanishiga harakat qildi, davlat hokim iyati o ‘quv yurtlarini q o ‘llab-
quvvatladi. Ixtisoslashgan o ‘quv yurtlari paydo bo‘ldi. Portugaliya, 1s-
paniya, A ngliya va G ollandiyada dengizchilik maktablari tashkil etildi.
Angliyadagi dengizchilik kolleji (1579-yilda asos solingan)da geom et-
riya, astronom iya, navigatsiya priborlari o ‘qitildi. Angliyadagi Oksford
va Kembrij universitetlari gum anizm m arkazlari bo‘ldi. M ashhur fayla-
suflar Tomas Mor, rotterdam lik Erazm O ksfordda m a’ruza o ‘qidilar. Bu
universitetlarda ilohiyotshunoslik, fuqarolik va cherkov huquqi, Arastu,
Aflotun, Galen, Gippokrat tibbiyoti, m atem atika, arifmetika, geom etri-
ya, astronom iya, dialektika, ritorika, qadimgi yunon va qadimiy yahudiy
tillari o ‘qitildi. BoshlangMch va o ‘rta m a’lum ot yanada dunyoviy xususi-
yatga ega bo‘ldi va keng tarqaldi.
Pedagogika fanning ixtisoslashgan shakli sifatida shakllandi. Uning
fan sifatida shakllanishida chexiyalik olim, gum anist Yan Amos Ko-
menskiy katta hissa q o ‘shdi. U didaktika nazariyasini yaratdi. Komens-
kiy m aktab va oila tarbiyasi bo‘yicha darsliklam i chop qildi. Kom ens-
kiy ta ’limning sinf-dars tizim ini ishlab chiqdi. Yagona m aktab tizimini
tak lif qildi. Lekin o ‘rta asr ta ’lim tizimi malakali ishchilam i tayyorlash,
industrial jam iyatning talablariga javob bermadi. M ashinalashgan ishlab
chiqarishga o ‘tish bilan konstruktorlar, injener, menejerlar, iqtisodchilar
talab qilindi. Chunki ular m ashinalam ing m urakkab tizimlari, ulardan sa-
marali foydalanish, ko ‘p m ing kishilik jam oalam ing ishini boshqarish va
tashkil qilish, tez o ‘zgaradigan bozor talablariga m uvofiq ishlab chiqaris-
hni takror qurishga qobiliyatli xodim lar edi.
Ixtisoslashgan texnik ta ’lim — texnikum lar, politexnikum lar va qish
loq xo 'jalig i institutlariga ustivor aham iyat berildi. Yollanma ishchini
o ‘qitish qisqa va arzon b o ‘ldi. Lekin fabrika ishchisi doim o m urakkab
m ashina va davriy ravishda yangilanadigan texnologiyalar bilan ish-
laydi. Industrial tizim ga bajariladigan operatsiyalar bo‘yicha nisbiy
ko ‘nikm alarga ishchilar talab qilindi. Shuning uchun tor ixtisoslashgan
tayyorgarlik bilan q o ‘shilgan holda, k o ‘pgina ishlab chiqarishdan ajral-
2 1 5
R. RAJABOV
m agan holda, qisqa m uddatli kurslar yoki kasb-hunar o ‘quv yurtlarida
tor ixtisoslashgan tayyorgarlik bilan um um iy boshlang‘ich ta ’lim keng
tarqaldi.
Ta’lim yanada standartlashdi. 0 ‘qitishning m etodlari va texnikasi
takom illashdi. Ta’lim ning turli b o ‘g ‘inlari va darajalari uchun om m aviy
unifikatsiyalashgan pedagogika shakllandi. D avlat organlarining
0
‘qitish-
ning mazmuni va tashkil qilishga aralashuvi kuchaydi. Buning ustiga
um umiy ta ’lim foydaga ko ‘ra davlat hisobiga am alga oshirildi. M aktab-
lar, oliy ta ’lim uchun darsliklar om m aviy dem okratlashdi. Shu bilan bir
vaqtda individuallik y o ‘qoldi. Tafakkur qilish nusxalari tarbiyalandi va
takror ishlab chiqarildi.
Sanoat inqilobi natijasida ta ’limdagi to ‘ntarishning hajmi va chuqur-
ligi XIX asm ing I yarm ida ta ’limdagi inqilob to ‘g ‘risida gapirishga asos
berdi. X X asm ing II yarm ida industrial jam iyatning so ‘nggi fazasida ha-
yotning ijtim oiy-siyosiy, m a’naviy va iqtisodiy shart-sharoitlari o ‘zgardi.
Ta’lim tizim ida navbatdagi tushkunlik k o ‘rindi. Funksional savodsizlik
va kasbiy layoqatsizlik keng tarqalgan voqelik b o ‘ldi.
Ta’lim da navbatdagi inqilob yetishib keldi. Bu sohada navbatdagi
yuqori uzoq m uddatli sikl k o ‘rindi. Postindustrial sivilizatsiya talablari-
ga javob beradigan, har bir kishining individual qobiliyat, ijodiy kuchi-
ni m aksim al rivojlantirishga qaratilgan, inson hayotiy siklining barcha
bosqichlarini qam rab oladigan uzluksiz ta ’lim tizim ini yaratish bilan
ta ’lim tizim ini shakllantirish boshlandi.
Ta’lim tizim ini zamonaviy jam iyatga mos takror qurish sohasida
m am lakatim izda m ustaqillikdan key in tub burilish boshlandi. Ta’lim ti
zim ini isloh qilish, kelgusi kadrlar tayyorlash tizim ini m ustahkam lash
sohasida dadil qadam lar tashlandi. Bu davrda k q ‘plab ta ’lim m askanlari
tashkil etildi va yosh avlod tarbiyasida m uhim aham iyat kasb etmoqda.
Kadrlar tayyorlash m illiy dasturi qabul qilindi v a u ta ’lim tizim iga joriy
qilinmoqda.
Ta’lim tizim ida XIX asrning oxiridan davlat ta ’lim standartlari,
o ‘quv dasturlafi ishlab chiqildi Va ular am aliyotga keng joriy etilm oq-
da. TaUim tizim ining keyingi bosqichi b o ‘lm ish oliy ta ’lim tizim ida ham
keng islohotlar am alga oshirildi. R ivojlangan davlatlar qatori 0 ‘zbekis-
tonda oliy ta ’lim ikki bosqichga am alga oshirilm oqda. Bugungi kunga-
cha oliy ta ’lim uchun 1200 dan ziyod nom dagi darslik va o ‘quv ada-
biyotlari nashr etildi. Ta’lim kashfiyotlarini rag ‘batlantirish m aqsadida
2 1 6
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ko ‘plab medal va ordenlar ta ’sis etildi. M ustaqillik sharoitida iqtidorli
yoshlam i topish va ulam i q o ‘llab-quvvatlash borasida samarali ishlar
am alga oshirilm oqda. «Fond forum», «Zulfiyaxonim » va bir qator grant-
lar (Prezident stipendiyasi, A. Navoiy, v a M. U lug‘bek stipendiyalari)
shular jum lasidandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |