2.
Fan taraqqiyotida ikkinchi uzoq muddatli sikl (1761-1830-yy.).
Fan taraqqiyotida ikkinchi uzoq muddatli sikl sanoat inqilobining yoyilis-
hi bilan bir vaqtda to ‘g ‘ri keldi. Sanoat inqilobi fan taraqqiyoti tuzilish va
sur’atlar, uning natijalarini am aliy q o ‘llash m uddatlarini jadallashuviga
izini qoldiradi.
Sanoat inqilobi, kapitalistik bozor m exanizm ining qaror topishi ilmiy
bilim larga ehtiyoj va ulam i am alda q o ‘llashni shakllantirdi. 0 ‘sha davrda
qator yirik texnik kashfiyotlar qatorini tashkil qildi. Jum ladan, Xargrivs,
Arkrayt va K rom tonlam ing ip yigiruv m ashinalari, B oltonning m ashina-
sozlik zavodi, qobiliyatli shotland kashfiyotchisi Jeym s Uattning bu g1
mashinasi, P.Grivitikning yuqori bosimli dvigateli, Brom Uitvortning
m exanik dastgohi, Jorj Stefensonning parovozini k o ‘rsatish mumkin. Ta-
biatshunoslik fanlaridan kim yo sohasida qator kashfiyotlar vujudga keldi.
Jo zef Pristli 1774-yilda kislorodni k ash f qildi. Bu gazlar kim yosida inqi-
lob b o ‘ldi. Antuan De Lavuaze xim ik birikm alam i turkum lashni am alga
oshirdi, term okim yoning asoslariga poydevor q o ‘ydi. Suv kislorod va vo-
doroddan iborat ekanligini asoslab berdi va bu gazlardan suvning sinte-
zini am alga oshirdi. Lavuazening ilmiy g ‘oyalarini ingliz fizigi v a xim igi
Jon Dalton rivojlantirdi. U gazlar aralashm asi bosim ini oMchadi. Atom
og‘irligi tushunchasini fanga kiritdi va kim yoning asosiy qonunlaridan
biri unsurlam ing birikm alardagi qisqa nisbatlardagi qonunini ochdi.
Astronom iya va m atem atikada fundamental tadqiqotlar rivojlandi.
Fransuz fizigi va matem atigi Pyer Simon l.aplas ehtim ollar nazariyasi-
ning m atem atik asoslarini q o ‘ydi. H avoda tovushning tarqalish tezligini
192
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
aniqladi. Laplas o ‘zining 5 jildli «Sam oviy m exanika traktati»da koi-
notning barqarorligini asosladi. U ning boshlang‘ich tum anlikdan tabiiy
paydo b o ‘lish nazariyasini ochdi. U nem is tabiatshunosi v a faylasufi
G. Kantning quyosh va planetalarning sochilgan aylanadigan m ateriya-
dan tashkil topgani to ‘g ‘risidagi kosm ogonik nazariyasini aniqlashtirdi.
Kant quyosh tizimini m uqarrar halokati to ‘g ‘risida xulosaga keldi. Bi-
ologiyaning o ‘tgan bosqichdagi yutuqlarini fransuz tabiatshunosi Jan
Batist Lam ark davom ettirdi. Karl Linney o ‘z vaqtida o ‘sim lik v a hay-
vonot dunyosining o'zgarm asligini aytgan edi. Lam ark esa o ‘sim lik va
hayvonot dunyosini iqlim, oziq-ovqat, issiqlik, yorug‘lik kabi atrof-m uhit
ta’siridagi uzluksiz evolyutsiyasi g ‘oyasini ilgari surdi. Bu o ‘z navbati-
da o ‘sim liklarda avloddan avlodga uzatiladigan va asta-sekin to ‘planib,
yangi turlam i paydo b o ‘lishiga olib keladigan nasliy o ‘zgarishlarga olib
keladigan tushunchani shakllantirdi.
Sanoat inqilobi davrida texnika fanlari kuchli rivojlandi. Texnik yu-
tuqlam ing dastlabki kashfiyotchilari am aliyotchi mohir ishchilar, keyin
injenerlar edi. Texnik fanlarning shakllanishi, bilim lar va am aliy tajriba-
lam ing to ‘planishi boshlandi. M a’lum bir tabiiy fanlam i em pirik q o ‘llash
bilan, keyin esa ishlab chiqarish tajribasini nazariy um ulashtirish asosida
am alga oshdi. Texnik fanlarning fundamental asoslari asta-sekin yaratildi
(m ashina va m exanizmlar, metallurgiya, kim yoviy ishlab chiqarish, kon-
chilik nazariyalari v a hakazo).
Ijtimoiy fanlarda siyosiy iqtisod birinchi o ‘ringa chiqdi. Bu kapita
listik bozor tizim i, mexanizmini nazariyalashga bo‘lgan ehtiyoj edi. Bu
fanning asosini shotland iqtisodchisi va faylasufi Adam Smit shakllantir
di. U o ‘zining «X alqlam ing boyligi sabablari va tadqiqoti to ‘g ‘risida»gi
asarida (1776-yil) qiym atning m ehnat nazariyasi asoslarini ishlab chiqdi.
Bu davm ing eng m ashhur faylasufi Georg Gegel edi. U ruhning birlam -
chiligi (m utlaq g ‘oya) va tabiat, m ateriyaning ikkilamchiligidan kelib
chiqdi. G egelning asosiy xizmati dialektik m etodning yaratishi b o ‘lib,
tabiat, jam iy at tafakkurining ularga xos boMgan ichki qaram a-qarshiliklar
natijasida taraqqiy qilishini ilgari suradi. M aterialist-m etafizik Lyudvik
Feyerbax Gegel ta’lim otiga qarama-qarshi g ‘oyani ilgari surib, borliqni
birlamchi, ongni ikkilamchi o ‘ringa q o ‘ydi. Ijtimoiy qaram a-qarshiliklar
Anre Sen Simon R obert O venning asarlarida «Utopik sotsializm »ning
193
R. RAJABOV
tug‘ilishiga im koniyat yaratdi. R obert Oven sotsialistik g ‘oyalarni am al
ga oshirishga m uvaffaqiyatsiz urinib k o ‘rdi.
Q irollar qo ‘llab quvvatlagan olim lam ing rasmiy ham jam iyati fanlar
akadem iyasiga qarama-qarshi Dissident akadem iyalari, Birm ingemdagi
«Oy jam iyati», Angliyadagi «Qirollik instituti» (1799-yil) tashkil etildi.
3.Uchinchi uzoq m ud d atli sikl bosqichi (1831-1894-yy). Biologiya,
elektr nazariyasi, kim yo va jam iyatshunoslik fanlari yetakchi o ‘rinni
egalladi.
B iologiya fanining taraqqiyotida C h.D arvinning evolyutsiya naza
riyasi markaziy hodisa bo ‘ldi. Darvin o ‘zining bosh asari «Turlarning
tabiiy fanlar yoki hayot uchun kurashda qulay nasllam i saqlanishi»ni
chop etish uchun «Bigl» kem asida dunyo b o ‘ylab sayohati vaqtida katta
m iqdorda material to ‘plab, uni 23 yil davom ida takror ishladi. Asar ju da
katta qiziqish uyg‘otdi. Ayniqsa, vorisiylik nisbati, o ‘zgaruvchanlik va
tanlov, odam ning m aym undan kelib chiqishi xulosalari jam oatchilik ora-
sida katta bahs-munozarani tug'dirdi.
C h.D arvinning kashfiyoti botanika, zoologiya fanlari sohasida o ‘nlab
yuzlab tadqiqotchilarning asarlari xulosalari asosida tayyorlangan edi. U
dunyoning ilohiy paydo boMishi to ‘g ‘risidagi tushunchalarga o ‘rin qol-
dirmay, yerda hayotning kelib chiqishi va uning taraqqiyoti m exanizm la-
riga bo‘lgan qarashlarda inqilobiy to ‘ntarishni kiritdi.
M onax G regor M endel no‘xatni ko ‘paytirish tajribalarini olib borib,
genetikaning asosiy qonunini shakllantirdi. U qonuniyatli izchillikda av-
loddan avlodga o‘tadigan nisbiylikning boshlang‘ich birliklari genlarini
ochdi. Shleyden va Shvann organizm lam ing to ‘qim alardan tuzilishi va
evolyutsiyani k ash f qildilar. Bu Fon B eruga yangi fan - em briologiyani
shakllantirishga im koniyat yaratdi.
Bioiogiyada erishilgan yutuqlar xim ik Lui Paster tom onidan mikrob-
lam ing k ashf qilinishi, biologiyaning yangi b o ‘limi - m ikrobiologiyani
shakllantirishda o ‘z aksini topdi. Bu fan chorvachilik va tibbiyotda keng
qoMlanila boshlandi. Bu kashfiyotlar P astem ing XX asrdagi biokimyo
inqilobining darakchilaridan biri qildi. Kim yoning rivojlanishi, ayniqsa,
organik kim yoda katta yutuqlarga erishildi. Tadqiqotlar natijasida Dyuma
Fon Liba turli kim yoviy m odda va birikm alam i ishlatish va ishlab chiqa
rishning yangi im koniyatlarini ochdi. D.I.M endeleyev 1869-yilda davriy
sistemani tuzishi o ‘sha vaqtda fanga m a’lum boMgan barcha elem entlam i
yangi tizim ga solish im koniyatini yaratdi.
194
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Fizikada eng katta kashfiyotlardan biri elektr nazariyasining yara-
tilishi va uni am aliyotda foydalanishga y o ‘naltirish b o ‘ldi. 1831-yilda
Maykl Faradiy elektr va m agnetizm o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqani ochdi. Bu
elektr-m agnetizm ning asosi b o ‘ldi. K.M aksvell elektrom agnit nazariya-
sini m atem atik asosladi. 1888-yilda Gers elektrom agnit to ‘lqinlarini efir-
ga uzatish im koniyatini nam oyish qildi. Bu radio aloqaning asosi b o ‘ldi.
Qilingan kashfiyotlar natijasida asr oxirida telefon va radio aloqa ixtiro
qilindi. Dinam o m ashina yaratildi. 1872-yilda Ladigin ch o‘g ‘lanadigan
lampochkani ixtiro qildi. 1881-yilda Edison elektr energiyasini taqsim -
lashning tarm oqli shaxobchasi bilan elektrostansiyani yaratdi. Bu bilan
elektrotexnika ishlab chiqarish va maishiy sohaning elektrlashtirish asos-
lari qo‘yildi.
M etallurgiyaga b o ‘lgan ulkan talab p o ‘lat quyishning yanada sam a
rali metodlari k ash f qilinishiga olib keldi (Bessemer, Simens, Tomas).
Shuningdek, bu geologiya va boshqa texnik fanlam i rivojlantirishga olib
keldi.
XIX
asrdagi buyuk texnik kashfiyotlardan biri shvet olim i Alfred
Bernard N obelning (1833-1895y) dinam itni k ash f etishi b o ‘ldi. Dina-
mitning k ash f etilishi haqiqiy texnik to ‘ntarishga olib keldi. Dinam itdan
portlash ishlarida foydalanib, qisqa vaqt ichida 80ta tunnel qurildi. N yu
York portiga kirishda to ‘siq bo ‘lgan suv osti qoyatoshlari portlatildi. Ay
niqsa dinam it harbiy sohada keng tadbiq etilib, urush m aqsadlari uchun
qurollarni vayronkor xususiyatini kuchaytirdi. 17 m am lakatda dinam it
zavodi qurildi. A .B.N obel o ‘z kashfiyotidan vayron keltiruvchi qurollar
ishlab chiqarilishidan vijdon azobidayashadi. 0 ‘limidan oldin 1895-yilda
vasiyatnom asini tuzib, butun boyligini insonga foyda keltirish, fan, ada-
biyotni rivojlantirish m aqsadlariga sarflashni vasiyat qildi. Vasiyatnoma
olimning o ‘limidan keyin e ’lon qilindi. A.B.Nobel m aktabda o ‘qimagan,
biror nim ayozm agan b o ‘lsada akademik, qobilyatli injener-tadbirkor edi.
XIX
asm ing oxirlarida tabiiy fanlar tizimlashtirildi. Nazariy tad-
qiqotlam i amaliy q o ‘llash eksperim entlarining m ustahkam poydevori
yaratildi. Ijtimoiy fanlarda, eng avvalo, yetuk kapitalistik jam iyatda hal
qiluvchi aham iyatga ega b o ‘lgan iqtisodiyot nazariyasida chuqur o ‘z-
garishlar yuz berdi. Bu sohada K .M arksning «Kapital» asarining chop
elilishi katta voqea b o ‘ldi. Qiym at nazariyasi q o ‘shim cha qiym at naza
riy asi bilan to ‘ ldirildi. Uning k o ‘rinishini k o ‘p xil shakllari ochildi (foiz,
loyda, renta, tadbirkorlik daromadi, savdo foydasi va boshqalar). Kredit,
195
R. RAJABOV
pul m uom alasi, m oliyaviy muvofiqlashtirish, yer rentasini shaklantirish
va taqsim lash, kapital oboroti aylanishining nozik m exanizm lari tadqiq
qilindi.
Siyosiy iqtisodning boshqa m aktablari m arksizm bilan m unozaraga
kirishdi. Iqtisodiyot y o ‘nalishida alohida sohalar rivojlandi (Avstriya
maktabi (K.Bem ger, E.Bem-Baresk). U lar tovarlam ing iste’m ol qiyma-
ti, ulam ing foydaliligini m e’yoriy tadqiqotiga alohida e ’tibor berdilar.
Angliyadagi Kembrij m aktabining asoschisi A.M arshall «Siyosiy iqti
sod prinsiplari» (1890-yil) asarida baho nazariyasi, uning tuzilishi, talab
om illariga e ’tibor berdi. M atem atik m aktab L.Valras, N.Pareto, J.Vons
va boshqalar iqtisodiy tadqiqotlarda m atem atik m etodlardan foydalanish
asoslarini yaratdilar.
Falsafada turli m aktab va y o ‘nalishlarning soni tez o ‘sdi. M arkscha
falsafa bilan bir qatorda, vulgar m aterialistlar (M oleshott), pozitivizm
(O.Kont, J.S.M ill, G.Spenser), neokantchilik, neogegelchilik, intuitizm
va boshqalar keng rivojlandi.
4.
Do'stlaringiz bilan baham: |