Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


  Fan taraqqiyotida ikkinchi uzoq muddatli sikl (1761-1830-yy.)



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

2. 
Fan taraqqiyotida ikkinchi uzoq muddatli sikl (1761-1830-yy.).
 
Fan taraqqiyotida ikkinchi uzoq muddatli sikl sanoat inqilobining yoyilis- 
hi  bilan bir vaqtda to ‘g ‘ri keldi. Sanoat inqilobi fan taraqqiyoti tuzilish va 
sur’atlar,  uning  natijalarini  am aliy  q o ‘llash  m uddatlarini  jadallashuviga 
izini qoldiradi.
Sanoat inqilobi,  kapitalistik bozor m exanizm ining qaror topishi  ilmiy 
bilim larga ehtiyoj va ulam i am alda q o ‘llashni shakllantirdi. 0 ‘sha davrda 
qator yirik texnik kashfiyotlar qatorini tashkil  qildi.  Jum ladan,  Xargrivs, 
Arkrayt va K rom tonlam ing ip yigiruv m ashinalari,  B oltonning m ashina- 
sozlik  zavodi,  qobiliyatli  shotland  kashfiyotchisi  Jeym s  Uattning  bu g1 
mashinasi,  P.Grivitikning  yuqori  bosimli  dvigateli,  Brom  Uitvortning 
m exanik dastgohi, Jorj  Stefensonning parovozini k o ‘rsatish mumkin.  Ta- 
biatshunoslik fanlaridan kim yo sohasida qator kashfiyotlar vujudga keldi. 
Jo zef Pristli  1774-yilda kislorodni  k ash f qildi.  Bu gazlar kim yosida  inqi- 
lob  b o ‘ldi.  Antuan  De  Lavuaze  xim ik birikm alam i  turkum lashni  am alga 
oshirdi, term okim yoning asoslariga poydevor q o ‘ydi. Suv kislorod va vo- 
doroddan  iborat  ekanligini  asoslab  berdi  va  bu  gazlardan  suvning  sinte- 
zini  am alga oshirdi.  Lavuazening ilmiy g ‘oyalarini  ingliz fizigi v a xim igi 
Jon  Dalton  rivojlantirdi.  U  gazlar  aralashm asi  bosim ini  oMchadi.  Atom 
og‘irligi  tushunchasini  fanga  kiritdi  va  kim yoning  asosiy  qonunlaridan 
biri  unsurlam ing birikm alardagi  qisqa nisbatlardagi  qonunini  ochdi.
Astronom iya  va  m atem atikada  fundamental  tadqiqotlar  rivojlandi. 
Fransuz  fizigi  va  matem atigi  Pyer  Simon  l.aplas  ehtim ollar  nazariyasi- 
ning  m atem atik  asoslarini  q o ‘ydi.  H avoda tovushning tarqalish tezligini
192


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
aniqladi.  Laplas  o ‘zining  5  jildli  «Sam oviy  m exanika  traktati»da  koi- 
notning  barqarorligini  asosladi.  U ning  boshlang‘ich  tum anlikdan  tabiiy 
paydo  b o ‘lish  nazariyasini  ochdi.  U  nem is  tabiatshunosi  v a  faylasufi 
G.  Kantning  quyosh  va  planetalarning  sochilgan  aylanadigan  m ateriya- 
dan  tashkil  topgani  to ‘g ‘risidagi  kosm ogonik  nazariyasini  aniqlashtirdi. 
Kant  quyosh  tizimini  m uqarrar  halokati  to ‘g ‘risida  xulosaga  keldi.  Bi- 
ologiyaning  o ‘tgan  bosqichdagi  yutuqlarini  fransuz  tabiatshunosi  Jan 
Batist  Lam ark  davom  ettirdi.  Karl  Linney  o ‘z  vaqtida  o ‘sim lik  v a  hay- 
vonot  dunyosining  o'zgarm asligini  aytgan  edi.  Lam ark  esa  o ‘sim lik  va 
hayvonot dunyosini iqlim, oziq-ovqat, issiqlik, yorug‘lik kabi atrof-m uhit 
ta’siridagi  uzluksiz  evolyutsiyasi  g ‘oyasini  ilgari  surdi.  Bu  o ‘z  navbati- 
da  o ‘sim liklarda  avloddan  avlodga  uzatiladigan  va  asta-sekin  to ‘planib, 
yangi  turlam i  paydo  b o ‘lishiga  olib  keladigan  nasliy  o ‘zgarishlarga  olib 
keladigan tushunchani  shakllantirdi.
Sanoat  inqilobi  davrida  texnika  fanlari  kuchli  rivojlandi.  Texnik  yu- 
tuqlam ing  dastlabki  kashfiyotchilari  am aliyotchi  mohir  ishchilar,  keyin 
injenerlar edi.  Texnik fanlarning  shakllanishi,  bilim lar va am aliy tajriba- 
lam ing to ‘planishi boshlandi. M a’lum  bir tabiiy fanlam i em pirik q o ‘llash 
bilan,  keyin esa ishlab chiqarish tajribasini  nazariy  um ulashtirish asosida 
am alga oshdi. Texnik fanlarning fundamental  asoslari asta-sekin yaratildi 
(m ashina va m exanizmlar,  metallurgiya,  kim yoviy  ishlab chiqarish,  kon- 
chilik nazariyalari v a hakazo).
Ijtimoiy  fanlarda  siyosiy  iqtisod  birinchi  o ‘ringa  chiqdi.  Bu  kapita­
listik  bozor tizim i,  mexanizmini  nazariyalashga  bo‘lgan  ehtiyoj  edi.  Bu 
fanning  asosini  shotland  iqtisodchisi va faylasufi Adam  Smit shakllantir­
di.  U  o ‘zining  «X alqlam ing  boyligi  sabablari  va tadqiqoti  to ‘g ‘risida»gi 
asarida (1776-yil) qiym atning m ehnat nazariyasi  asoslarini  ishlab chiqdi. 
Bu  davm ing  eng  m ashhur faylasufi  Georg  Gegel  edi.  U  ruhning birlam - 
chiligi  (m utlaq  g ‘oya)  va  tabiat,  m ateriyaning  ikkilamchiligidan  kelib 
chiqdi.  G egelning  asosiy  xizmati  dialektik  m etodning  yaratishi  b o ‘lib, 
tabiat, jam iy at tafakkurining ularga xos boMgan  ichki qaram a-qarshiliklar 
natijasida  taraqqiy  qilishini  ilgari  suradi.  M aterialist-m etafizik  Lyudvik 
Feyerbax  Gegel  ta’lim otiga  qarama-qarshi  g ‘oyani  ilgari  surib,  borliqni 
birlamchi,  ongni  ikkilamchi  o ‘ringa q o ‘ydi.  Ijtimoiy  qaram a-qarshiliklar 
Anre  Sen  Simon  R obert  O venning  asarlarida  «Utopik  sotsializm »ning
193


R. RAJABOV
tug‘ilishiga im koniyat yaratdi.  R obert Oven  sotsialistik g ‘oyalarni  am al­
ga oshirishga m uvaffaqiyatsiz urinib k o ‘rdi.
Q irollar  qo ‘llab  quvvatlagan  olim lam ing  rasmiy  ham jam iyati  fanlar 
akadem iyasiga  qarama-qarshi  Dissident  akadem iyalari,  Birm ingemdagi 
«Oy jam iyati», Angliyadagi  «Qirollik instituti»  (1799-yil) tashkil  etildi.
3.Uchinchi  uzoq  m ud d atli  sikl  bosqichi  (1831-1894-yy).  Biologiya, 
elektr  nazariyasi,  kim yo  va  jam iyatshunoslik  fanlari  yetakchi  o ‘rinni 
egalladi.
B iologiya  fanining  taraqqiyotida  C h.D arvinning  evolyutsiya  naza­
riyasi  markaziy  hodisa  bo ‘ldi.  Darvin  o ‘zining  bosh  asari  «Turlarning 
tabiiy  fanlar  yoki  hayot  uchun  kurashda  qulay  nasllam i  saqlanishi»ni 
chop  etish  uchun  «Bigl»  kem asida  dunyo  b o ‘ylab  sayohati  vaqtida  katta 
m iqdorda  material  to ‘plab,  uni  23  yil  davom ida takror ishladi. Asar ju da 
katta  qiziqish  uyg‘otdi.  Ayniqsa,  vorisiylik  nisbati,  o ‘zgaruvchanlik  va 
tanlov,  odam ning m aym undan  kelib chiqishi  xulosalari jam oatchilik ora- 
sida katta bahs-munozarani  tug'dirdi.
C h.D arvinning kashfiyoti botanika, zoologiya fanlari sohasida o ‘nlab 
yuzlab tadqiqotchilarning asarlari xulosalari  asosida tayyorlangan  edi.  U 
dunyoning  ilohiy  paydo  boMishi  to ‘g ‘risidagi  tushunchalarga  o ‘rin  qol- 
dirmay, yerda hayotning kelib chiqishi  va uning taraqqiyoti  m exanizm la- 
riga bo‘lgan  qarashlarda inqilobiy to ‘ntarishni  kiritdi.
M onax  G regor M endel  no‘xatni  ko ‘paytirish  tajribalarini  olib  borib, 
genetikaning asosiy  qonunini  shakllantirdi.  U  qonuniyatli  izchillikda av- 
loddan  avlodga  o‘tadigan  nisbiylikning  boshlang‘ich  birliklari  genlarini 
ochdi.  Shleyden  va  Shvann  organizm lam ing  to ‘qim alardan  tuzilishi  va 
evolyutsiyani  k ash f qildilar.  Bu  Fon  B eruga yangi  fan  -  em briologiyani 
shakllantirishga im koniyat yaratdi.
Bioiogiyada erishilgan yutuqlar xim ik Lui  Paster tom onidan  mikrob- 
lam ing  k ashf qilinishi,  biologiyaning  yangi  b o ‘limi  -   m ikrobiologiyani 
shakllantirishda o ‘z  aksini  topdi.  Bu fan  chorvachilik va tibbiyotda keng 
qoMlanila  boshlandi.  Bu  kashfiyotlar  P astem ing  XX  asrdagi  biokimyo 
inqilobining  darakchilaridan  biri  qildi.  Kim yoning  rivojlanishi,  ayniqsa, 
organik kim yoda katta yutuqlarga erishildi. Tadqiqotlar natijasida Dyuma 
Fon Liba turli kim yoviy m odda va birikm alam i  ishlatish va ishlab chiqa­
rishning yangi  im koniyatlarini  ochdi.  D.I.M endeleyev  1869-yilda davriy 
sistemani tuzishi o ‘sha vaqtda fanga m a’lum boMgan barcha elem entlam i 
yangi tizim ga solish im koniyatini yaratdi.
194


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Fizikada  eng  katta  kashfiyotlardan  biri  elektr  nazariyasining  yara- 
tilishi  va  uni  am aliyotda  foydalanishga  y o ‘naltirish  b o ‘ldi.  1831-yilda 
Maykl Faradiy  elektr va m agnetizm  o ‘rtasidagi o ‘zaro  aloqani ochdi.  Bu 
elektr-m agnetizm ning  asosi  b o ‘ldi.  K.M aksvell  elektrom agnit  nazariya- 
sini m atem atik asosladi.  1888-yilda Gers elektrom agnit to ‘lqinlarini  efir- 
ga uzatish  im koniyatini  nam oyish  qildi.  Bu  radio  aloqaning asosi  b o ‘ldi. 
Qilingan  kashfiyotlar  natijasida  asr  oxirida telefon  va  radio  aloqa  ixtiro 
qilindi.  Dinam o  m ashina  yaratildi.  1872-yilda  Ladigin  ch o‘g ‘lanadigan 
lampochkani  ixtiro  qildi.  1881-yilda  Edison  elektr  energiyasini  taqsim - 
lashning  tarm oqli  shaxobchasi  bilan  elektrostansiyani  yaratdi.  Bu  bilan 
elektrotexnika ishlab chiqarish va maishiy sohaning elektrlashtirish asos- 
lari  qo‘yildi.
M etallurgiyaga  b o ‘lgan  ulkan  talab  p o ‘lat  quyishning  yanada  sam a­
rali  metodlari  k ash f qilinishiga  olib  keldi  (Bessemer,  Simens,  Tomas). 
Shuningdek,  bu geologiya va boshqa texnik fanlam i rivojlantirishga olib 
keldi.
XIX 
asrdagi  buyuk  texnik  kashfiyotlardan  biri  shvet  olim i  Alfred 
Bernard  N obelning  (1833-1895y)  dinam itni  k ash f  etishi  b o ‘ldi.  Dina- 
mitning  k ash f etilishi  haqiqiy  texnik to ‘ntarishga olib  keldi.  Dinam itdan 
portlash  ishlarida  foydalanib,  qisqa  vaqt  ichida  80ta tunnel  qurildi.  N yu 
York portiga kirishda to ‘siq bo ‘lgan  suv osti  qoyatoshlari  portlatildi. Ay­
niqsa  dinam it  harbiy  sohada  keng tadbiq  etilib,  urush  m aqsadlari  uchun 
qurollarni  vayronkor  xususiyatini  kuchaytirdi.  17  m am lakatda  dinam it 
zavodi  qurildi.  A .B.N obel  o ‘z  kashfiyotidan  vayron  keltiruvchi  qurollar 
ishlab chiqarilishidan vijdon azobidayashadi. 0 ‘limidan oldin  1895-yilda 
vasiyatnom asini tuzib,  butun boyligini  insonga foyda keltirish,  fan,  ada- 
biyotni  rivojlantirish  m aqsadlariga  sarflashni  vasiyat  qildi.  Vasiyatnoma 
olimning o ‘limidan keyin e ’lon  qilindi. A.B.Nobel  m aktabda o ‘qimagan, 
biror nim ayozm agan b o ‘lsada akademik, qobilyatli injener-tadbirkor edi.
XIX 
asm ing  oxirlarida  tabiiy  fanlar  tizimlashtirildi.  Nazariy  tad- 
qiqotlam i  amaliy  q o ‘llash  eksperim entlarining  m ustahkam   poydevori 
yaratildi.  Ijtimoiy  fanlarda,  eng  avvalo,  yetuk  kapitalistik jam iyatda hal 
qiluvchi  aham iyatga  ega  b o ‘lgan  iqtisodiyot  nazariyasida  chuqur  o ‘z- 
garishlar  yuz  berdi.  Bu  sohada  K .M arksning  «Kapital»  asarining  chop 
elilishi  katta  voqea  b o ‘ldi.  Qiym at  nazariyasi  q o ‘shim cha  qiym at  naza­
riy asi  bilan to ‘ ldirildi.  Uning k o ‘rinishini k o ‘p xil  shakllari  ochildi  (foiz, 
loyda,  renta,  tadbirkorlik daromadi,  savdo  foydasi va boshqalar).  Kredit,
195


R. RAJABOV
pul  m uom alasi,  m oliyaviy  muvofiqlashtirish,  yer  rentasini  shaklantirish 
va  taqsim lash,  kapital  oboroti  aylanishining  nozik  m exanizm lari  tadqiq 
qilindi.
Siyosiy  iqtisodning  boshqa  m aktablari  m arksizm   bilan  m unozaraga 
kirishdi.  Iqtisodiyot  y o ‘nalishida  alohida  sohalar  rivojlandi  (Avstriya 
maktabi  (K.Bem ger,  E.Bem-Baresk).  U lar  tovarlam ing  iste’m ol  qiyma- 
ti,  ulam ing  foydaliligini  m e’yoriy  tadqiqotiga  alohida  e ’tibor  berdilar. 
Angliyadagi  Kembrij  m aktabining  asoschisi  A.M arshall  «Siyosiy  iqti­
sod  prinsiplari»  (1890-yil) asarida baho  nazariyasi,  uning tuzilishi,  talab 
om illariga  e ’tibor  berdi.  M atem atik  m aktab  L.Valras,  N.Pareto,  J.Vons 
va boshqalar iqtisodiy tadqiqotlarda m atem atik m etodlardan foydalanish 
asoslarini yaratdilar.
Falsafada turli  m aktab  va y o ‘nalishlarning  soni  tez  o ‘sdi.  M arkscha 
falsafa  bilan  bir  qatorda,  vulgar  m aterialistlar  (M oleshott),  pozitivizm  
(O.Kont,  J.S.M ill,  G.Spenser),  neokantchilik,  neogegelchilik,  intuitizm  
va boshqalar keng rivojlandi.
4. 

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish