1. Ilmiy to'ntarishlarning oqimlari to'g'risida tushuncha bering?
2. XVI I-XX asrlardagi ilmiy sikllar nima?
3. Tabiiy va aniq fan lar rivojlanishidagi asosiy yutuqlarni ay ting?
4. Jamiyatshunoslik fanlarining yutuqlari nimalardan iborat?
M u sta q il ish m av zu la ri:
1. M a’naviy sohadagi inqilobiy jarayonlar.
2. Ilmiy dunyoqarashning oqimlari.
3. Uzoq muddatli ilmiy sikllar.
4. Ilmiy inqiloblam ing jam iyat tarqqiyotidagi o ‘m i va roli.
2 0 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
6-MAVZU: 0 ‘RTA ASR VA INDUSTRIAL DAVRLARDA
MADANIYAT
1. Yuksalish va tushkunliklar. 2. Uchinchi uzoq muddatli sikl. 3. Ta’lim
sikllari va ta ’limdagi inqiloblar. 4. F eodal industrial jam iyatlarning etika
va majkurasi.
1.
Y uksalish va tu sh k u n lik la r. Hozirgi zamon m adaniyati 4 qudratli
oqim lar asosida shakllandi: K o‘p qatlamli va turli xil Sharq madaniyati.
Eng avvalo, Xitoy, Hindiston, 0 ‘rta O siyo va Arab m am lakatlarining qa
dimgi va boy m adaniyat. Qadim gi Sharq, antik m adaniy m erosni o ‘zlash-
drgan V izantiya madaniyati XV asr oxirida ochilgan yangi dunyo xalqla-
rining qadim gi va o ‘ziga xos madaniyatlari.
Ilk o ‘rta asrlarda O 'rta O siyoda o ‘z davriga xos yuksak m adaniyat
rivojlandi. Eftalitlar, Turk xoqonligi davrida o ‘lkam izda oromiy, so‘g ‘d,
xorazm va ko ‘k-turk yozuvlari keng tarqalgan. Ta’lim tizim i keng shakl-
lanib, bolalar 5 yoshdan yozish va hisob-kitobga o ‘rgatilganlar. M ilodiy
V1-V1I asrlarda O 'rta Osiyoda zardushtiylik, buddaviylik va m oniylik
va boshqa diniy qarashlar m avjud bo ‘lgan. Shaharsozlik yuqori darajada
rivojlangan. Am m o o ‘lkam izning m adaniy-m a’naviy taraqqiyoti arablar
istilosi davrida, bosqinchilar mahalliy dinlarni soxta deb e ’lon qilib, bu
dinlarga tegishli bo ‘lgan yozm a adabiyot va kitoblam i ham da yozuvlam i
y o ‘q qildilar. lslom dinini m ajburan qabul qildirdilar.
IX-X11 asrlarda O 'rta O siyoda fan va m adaniyatda yutuqlarga eris-
hildi. M ahalliy sulolalara b o ‘lgan somoniy, qoraxoniylar va xorazm shoh-
lar davrida moddiy m adaniyatning ulug‘vor inshootlari bunyod qilindi.
Aniq va tabiiy fanlar, badiiy adabiyot rivojlandi. O 'lkam izda ilohiyatchi
va hadisshunos olim lar m ukam mal asarlar yaratdilar (Im om al Buxoriy-
ning «А1 Jom iy as-Saxih», At Termiziyning «Kitob al Jom iy as-Saxih»
va boshqa asarlar). M usulm on m adaniyatining tarkiboy qism i bo‘lgan
tasavvuf ta ’limoti rivojlandi. Bu ta ’limotni rivojlanishida Sulaym on
Boqirxoniy (vafoti 1186-yil) X oja Abdulxoliq G 'ijduvoniy (1103-1176),
Najm iddin Kubro (1145-1221) yaratgan asarlari m uhim o ‘rin tutadi. A h
mad Yassaviyning «Hikmatlar» asari m anaviy yuksakliklarga, um um in-
soniy qadriyatlarga bag‘ishlangan. Badiiy adabiyotda ham ajoyib asarlar
yaratildi. Rudakiy, Firdavsiy, Daqiqiylar yirik asarlam i yaratdilar. Ahm ad
201
R. RAJABOV
Yugnakiy va M ahm ud K oshg‘ariylar madaniyat, turkiylar xalqlar, elatlar
va ulam ing tili to ‘g ‘risida m ukam m al asarlar yaratdilar.
0
‘rta asrlarda dunyoning turli hududlarida m adaniyat taraqqiyoti tur
li darajada kechdi. B u davrda Buxoro, Samarqand, Marv, K o ‘hna Urgan-
ch, Termiz, Toshkent kabi shaharlar x o ‘jalik, fan va m adaniyatning yirik
m arkaziga aylandi. M intaqada m e’morchilik, hunarm andchilik, savdo-
sotiq, ijtim oiy-siyosiy hayot, madaniy aloqalam ing rivojlanishida sharq
va g ‘arb o ‘rtasida oltin ko‘prik bo'lgan Buyuk Ipak y o ‘li muhim ahami-
yat kasb etdi. Ayni shu davrda ushbu zam inda o ‘z ijodi bilan ilm-fan va
m adaniyatga ulkan hissa q o ‘shgan ulug‘ allom alar yetishib chiqdi. Islom
Arabistonda vujudga kelgan bo‘lsada, u M ovarounnahrda ravnaq topdi.
Bu diyor allom alari o ‘z durdona asarlari bilan o ‘rta asrlarda Q ur’on tav-
sifi, hadisshunoslik, arab filologiyasi, fiqh (islom huquqshunosligi), Ka-
lom (islom falsafasi) ilmlarining turli sohalari taraqqiyotida yangi davm i
boshlab berdilar.
Q u r’on m azm unini sharhlab, tavsifini bayon qiluvchi kalom shu-
nos olim larning aksariyati (Imom al-Moturidiy, Im om Abu Lays as-Sa-
marqandiy, Im om az-Zamaxshariy, Imom an-Nasafiy) ushbu diyor vakil-
lari edi. Hadis islom da Q u r’ondan keyingi m uqaddas m anba hisoblanib,
M uham mad p ayg‘am bam ing diniy va axloqiy k o ‘rsatm alari, hikmatli
so‘zlaridan iboratdir. Buxoro zam inida tavallud topgan m uhaddis Imom
al-Buxoriyning 7275 ta sahih hadislardan tashkil topgan «Sahihi Buxo-
riy» asari o ‘zining m a’naviy, axloqiy va tarbiyaviy jih ati bilan har bir
davrda k o ‘zgu vazifasini o ‘tab kelmoqda.
Bu davrda ushbu zam indan islom huquqi shariyat ancha rivoj top
gan bo‘lib, bu sohad ah am m ovarounnahrlik allom alar boy meros qoldir-
ganlar. Ayniqsa, bu borada islom huquqshunosligi bo‘yicha Burhoniddin
al-M arg‘inoniyning «Hidoya» asari islom olam ida m ashhur b o ‘ldi. Shu-
ningdek, islom diniga asoslanuvchi m usulm on olam ida keng tarqalgan
buyuk ta ’lim ot tasav v u f jam iyat m a’naviy hayoti rivojlanishida muhim
ahamiyat kasb etdi. Bu yerda Yassaviya, Naqshbandiya, K ubraviya kabi
turli soTiylik tariqatlari shakllandiki, ular orqali insoniyat islom dinining
ichki va tashqi g o ‘zalligi, uning buyuk insonparvarlik m ohiyatini anglab
yetdi. Chunki tasavvuf ta ’limotining o ‘zagi inson va uning m a’naviy ji-
hatdan kam ol topishidir.
VIII
asrdayoq X itoyda Xanlin fanlar akadem iyasi tashkil qilingan
bo‘lib, bu akadem iya davlat aham iyatiga m olik dunyodagi eng qadimgi
20 2
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ilmiy m uassasa edi. 0 ‘rta asrda Xitoy o ‘zining yilnomalari bilan dong
chiqardi. X itoyda VIII asm ing boshlarida «Poytaxt axboroti» nomli ras-
miy hukum at gazetasi vujudga kelib, bu gazeta XX asm ing boshlarigacha
nashr etildi. A lxim iklar abadiy hayot doirasini qidirib, yangi metall va
m inerallar xususiyatlarini k ashf qildilar. Tabiblar o ‘z faoliyatlarida ilm va
sehrgarlikni m ujassam lashtirdi, ko‘plab o ‘sim liklarning shifobaxsh xusu
siyatlarini aniqladilar. M uhandislar va m atem atiklar shaharlar va kanallar
qurilishida dong taratdilar.
Geografiya, tarixshunoslik, she’riyat sohalari ham yuksak darajaga
ko ‘tarildi. Pantom im o teatri tashkil topdi. M e’m orchilik sohasining ri
vojlanishiga yangi din buddaviylikning yoyilishi katta ta ’sir qildi. K o‘p
qavatli ibodatxona-pagodalardagi B udda haykallari, g ‘orlardagi budda-
viylik ibodatxonalari fikrim iz isbotidir.
K eng miqyosdagi tashqi aloqalarning y o ‘lga qo ‘yilishi, olis o ‘lka-
larda dengiz safarlari turli ilmiy bilim lam ing rivojlanishiga turtki boMdi.
lim ning turli sohalari: tibbiyot, geom orfolofiya va speologiya rivojlandi.
X itoyda o ‘rta asrlarda ko‘plab ixtirolar qilindi. Dastlab m ushakboz-
likda ishlatilgan o ‘q-dori (porox), keyinchalik harbiy sohada ham keng
qo‘llanila boshlandi. XIII asrda miltiq, X IV asrdan tosh va tem ir o ‘q ota-
digan zam barak to ‘plar yaratildi. Bosm a kitobning yaratilishi X itoyda
xususiy nashriyotlam ing vujudga kelishini ta ’minladi. Jum ladan, poytaxt
Pekinning o ‘zida 2 ta bosm axona mavjud edi. Yevropa Xitoyning bos
m a ishini o'zlashtirishi natijasida Guttenbergning bosm a dastgohi paydo
boMdi. Falsafa, tarixshunoslik fanlarining ham o'sishig a birm uncha im-
koniyat yaratildi. Tasviriy san’atda yangi soha - badiiy asarlam i rasm lar
bilan bezash vujudga keldi. M am lakatda an ’anaviy san’at sohalari saqla
nib qolsada, asta-sekin fan, adabiyot va san ’atda yangi y o ‘nalishlar shakl-
lanib, zam ondoshlar diqqat-e’tiborini jalb qila boshladi.
Hind olim lari matematika, astronom iya va tibbiyot sohasida katta
yutuqlarga erishdilar. 0 ‘rta asrlarda hind olimlari boshchiligida qurilgan
rasadxonalar hozirgi kunga qadar saqlanib kelmoqda. Hind astronom lari
yem ing o ‘z o ‘qi atofida aylanishi va uning shar shaklida ekanligi farazini
yaratdilar. H ind tabiblari odam bosh suyagini ochib og‘ir jarrohlik as-
boblari va o g ‘riqni bosadigan dori-darm onlardan foydalanishni bilganlar.
Hind tabiblari o ‘z bilimlari va mahoratlari bilan butun Sharq dunyosida
203
R. RAJABOV
m ashhur edilar. M e’morchilik sohasida tosh va g ‘ishtlardan minorali ibo-
datxonlar qurish keng tus oldi. U shbu ibodatxonalam ing ko‘rinishi ulkan
m evalam i eslatardi. Hindistonda katta qoya toshlar yoki g ‘orlar ichida
o ‘yib solingan ibodatxonalar ham bo ‘lgan. M arkaziy Hindistonda g ‘or
ichida o ‘yib qurilgan ibodatxona ayniqsa m ashhur edi. A janta ehromla-
rining qurilishi mil. avv. II asrda boshlanib, oradan IX asr o ‘tgach tugal-
langan. U konussimon to g ‘ bag‘rida, to g ‘ chuqurligida inson q o ‘li bilan
qazilgan g ‘ordan iborat. U nda turli haykallar va rasm lar ishlab bezatil-
gan 29 ta ehrom va jo m 'e joylashgan. Ularning devoriga bo‘rtm a naqsh
su r'atlar solingan bo‘lib, bu suratlardan hindlam ing turm ushi va hayotiga
old m a’lum otlar olish mum kin. Ibodatxonalar ichi baland ustunlar bilan
bezatilgan, devoriga yuksak didli insonlar ham lol qoladigan naqshlar so
lingan. Hinduiylik diniga oid xudolam ing ulkan haykallari jezdan quyil-
gan yoki toshdan o ‘yib yasalgan.
M usulm on m e’m orchiligi XIII asrdan boshlab Hindiston m e’m orchi-
ligiga katta ta ’sir k o ‘rsatdi. B oburiylar sulolasi M ovarounnahr, Eronda-
gi m e’m orchilik an’analarini hind m e’m orchiligiga olib kirdilar. Yangi
hukm dorlar m asjidlar, g o ‘zal m adrasalar va maqbaralar, sharqona saroy-
lar qurdirdilar. Jum ladan, Shoh Jahon podsholigi yillarida qurilgan va ho
zirgi kunga qadar «Hindiston marvaridi» yoki dunyoning yetti m o‘jizasi-
ning biri bo‘lgan A gra shahridagi Tojmahal m aqbarasi fikrim iz dalilidir.
Uning davrida Dehli shahridagi Jom ’e m asjidi, Qizil fort q al’a-saroyi va
boshqa m e’m orchilik durdonalari yaratildi. 0 ‘rta asrlarda Hindiston ma-
daniyati va san’ati k o ‘plab Sharq m am lakatlari ustalam ing mahorati va
yutuqlarini m ujassam lashtirdi. B oburiylar davrida rassom chilik san’ati
ayniqsa gullab yashnagan. Boburiy hukm dorlar o 'z saroylariga Iroq,
Eron v a 0 ‘rta O siyodan rassom, ustalar va m u saw irlam i tak lif etdilar.
Ular hind tasviriy v a am aliy san’atini boy tajriba bilan boyitdilar. N ati-
jad a hind san’ati o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga k o ‘tarildi. Yuksak
m ahoratga ega boMgan m usavvirlar kitoblar, tarixiy asarlar, ajoyib mi-
niaturalar bilan bezashgan. Keyingi m ing yillik davrida bu mamlakatni
asosan, turkiy sulolalar boshqargani natijasi o ia ro q urdu tilining vujudga
kelishi va shakllanishida boshqa tillar bilan birga, turkiy tili faol ishtirok
etdi.
0 ‘rta asrlar Yevropasida turli hududlardagi m adaniyat o ‘ziga xos ri-
vojlandi. X-XI asrlarda Rusda m adaniyatning rivojlanishi, XI1-XIII asr-
2 0 4
Jahon sivilizatsiyalar! tarixi
larda Yevropa m adaniy taraqqiyotida Fransiyaning yetakchiligi kuzatildi.
XIV asrdan ikki yarim asr m obaynida Italiya madaniy yetakchilikni egal-
lab, insoniyatga uyg‘onish davrining buyuk daholari ijodiy yutuqlarini
sovg‘a qildi. XVI-XV1I asrlarda gum anistik uyg‘onish davr yutuqlari
butun Yevropaga tarqaldi. Ispaniya, N iderlandiya, G erm aniya va Fran-
siyada san’atning ajoyib nam unalari yaratildi. XV111-XIX asrlarda diniy
aqidalardan xoli b o ‘lgan dunyoviy m adaniyat ustivor aham iyat kasb etdi.
Uning episentri G ‘arbiy Yevropa b o ‘lib, keyin esa uning faol vakillari
orqali Shim oliy A m erikada Yevropa m adaniyati rivojlandi. X X asrda ra
dio, televideniya, kinoning tarqalishi m adaniyatning ommaviy k o ‘rinishi-
ni yuzaga keltirdi. XX asr omm aviy m adaniyati katta industrlashuvi va
unifikatsiyalashuvi bilan ajralib turadi. Bu jarayonda A Q Sh yetakchi
o ‘rinni egalladi.
B ir yarim m ing yillik supersikl davom ida uch yuqori uzoq m uddatli
m adaniyat dinam ikasining sivilizatsiya siklini ajratish mumkin.
Vizantiya m adaniyati xristian cherkovi ta ’siri ostida rivojlandi.
M e’m orlar Isidor va Anfiliy 523-537-yillarda m ashhur Sofiya ibo-
datxonasini Konstantinopol shahrida bunyod qildilar. Ibodatxonalarda
payg‘am bar avliyolar su r’atini chizish keng tus oldi. Vizantiya cherkov
madaniyati ta’siri ostida rus yerlarida cherkov m e’morchiligi rivojlandi.
Ilk o ‘rta asrlar G ‘arbiy Yevropa m adaniyatida Qadim gi Rim m adani-
yatidan orqaga chekinish yuz berdi. Lekin shu bilan bir vaqtda bu sivili
zatsiyaning bosh y o ‘lidan chekkada turgan Yevropaning o ‘nlab qabila va
xalqlari uchun m adaniyatning cho‘qqilarini egallashda bir qadam olg‘a
tashlash dem ak edi. Aynan ilk o ‘rta asrlarda kelajak o ‘rta asr m adaniyati-
ni belgilagan tub vazifalar yechildi. Jahon tarixida va qandaydir m adaniy
tarixiy birlik sifatida huquqiy Yevropa sivilizatsiyasining asosini yaratish
vazifasi hal qilindi. Aynan ilk o ‘rta asrlarda antik dunyo ham da sharq va
g ‘arb sivilizatsiyasi m ahsuli b o ‘lgan m adaniy-m a’naviy m erosning sinte-
zi asosida shakllangan Yevropaning o ‘z m adaniyati tarixining boshlanishi
ilk o‘rta asrlardan edi. 0 ‘rta asrlar Yevropa m adaniyatining shakllanishi-
ga sharqning boy madaniyati bilan b o ‘lgan har tom onlam a aloqalar ta ’sir
ko'rsatdi. Yevropa Sharqning noyob m adaniy yutuqlarini to ‘la o ‘zlashti-
rib oldi va uni o ‘z madaniyati poydevorini yaratishda unumli foydalandi.
0
‘rta asr ispan m e’m orchiligida sharq m e’m orchilik san’atining ta ’siri
yaqqol k o ‘rinadi. Sharq bilan savdo aloqalari, Arab xalifaligi davrida
Yevropaga boy Sharq madaniyatini jadal o ‘zlashtirilishi, salib yurishlari
205
R. RAJABOV
kelajak Yevropa m a’naviy-m adaniy taraqqiyoti uchun ayniqsa muhim
aham iyat kasb etdi.
G ‘arbiy Yevropa m adaniyatining yuksalishi X asrdan boshlandi. Bu
m e’m orchilikda yaqqol aks etdi. M e’m orchilikda X-X II asrlarda rom an
usuli yetakchi o ‘rin egalladi. H aykallar bilan m o ‘l-ko‘l bezatilgan ulkan
ibodatxonalar qurildi. Keyinchalik m e’m orchilikda gotika uslubi paydo
bo‘ldi. Reym s, Kyoln v a Siyenadagi ibodatxonalar gotika m e’m orchili-
gining mahsulidir.
Ritsar m adaniyati «Roland to ‘g ‘risidagi q o ‘shiq» (Fransiya), «Ni-
belunglar q o ‘shig‘i» (Germ aniya), «Qirol A rtur va doira stol ritsarlari»
to ‘g'risidagi kelt eposi, «Tristan va Izolda» to ‘g ‘risidagi ertak, k o ‘p sonli
ritsar rom anlarida o ‘z ifodasini topdi. 0 ‘rta asrlar Yevropasining tasviriy
san’ati xristian cherkovi motivlari bilan sug‘orilgan edi.
Ikkinchi yuqori uzoq muddatli siklda gum anizm ustuvor aham iyat
kasb etdi. U uyg‘onish bayrog‘i bilan boshlangan uyg‘onish boshlarida
Dante Aligeri (Ilohiy kom ediya) va Franchesko Petrarka turdilar. Italyan
uyg‘onish (Renessans) davri 3 asrni qam rab olib, protorenessans (XIII
asr oxiridan), ilk R enessans (XV asrdan), yuqori ReneSans (XV asm ing
g ‘oyalari) va so‘nggi Renessans (qaysiki, ko‘p m iqdorda Venetsiyaga te-
gishli XV asr oxirida)ga b o ‘lindi. G ‘arbiy Yevropaning boshqa m am la
katlarda U yg‘onish davri z a if ifodalangan.
U yg‘onish davri san’atining shohi tasviriy san’at b o ‘ldi. Proto R enes
sans davridayoq psixologik realizm ning belgilari Jotto R, ayniqsa, uning
m ashhur (ludaning o ‘pishi) freskasi ham da ilk U yg‘onish davrida Sandro
B otichelli ijodiyoti (uning eng m ashhur «Veneraning tu g ‘ilishi» asari)da
aks etdi. Tasviriy san’atning cho‘qqisini Leonardo da Vinchi, Rafael San-
ti, M .Buonarotto ijodiyoti va haykallari egalladi.
Yuqori va so‘nggi uyg‘onish m adaniyatiga Jovanno Bokajjo, Jorj
Jone, Paolo Verzeni, Fitsion Vechello (uning «K esar denariy»si, «Flora»,
«Vakxanaliya», «K ain va Aveb>, «Tavba qilayotgan M ariya M agdalena»
noyob asari) ajoyib hissa qo ‘shdi.
G erm aniya «U yg'onish an ’analari» A lbrext D yurer asarlarida aks
etdi. 0 ‘sha davrda N iderlandiya va Flandriya san’ati Yan Van Eyk, Iy-
ronim Bosx, Bregel, Rubens, Rem brantning ijodiyotida eng cho‘qqisiga
chiqdi. 0 ‘sha davr ispan tasviriy san’atida El Greko, Diego Velaskes eng
m ashhur edilar.
Haykaltaroshlik (Nikolo Pizano, D onatello, Bruneleski, M ikelanjelo,
20 6
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
B envenito Chellini), m e’m orchilik (Ispaniyadagi Eskoriral saroy-m onas-
tiri, Florensiya, Venetsiya, Pizadagi ajoyib ansambllar, Rimdagi m uqad-
das Pyotr ibodatxonasi), m usiqa (1594-yildagi Ya Penning «Dafna» nom-
li birinchi operasi; Andreya va Jovanni Gabrieli, Ge Shyutes, I.S.Baxning
to ‘plam lari), adabiyot (Torkvato Tasso, Rotterdam lik Erazm, Tomas Mor,
M igel Servantes, Saks, Chosel, F.Rable), teatr san’ati (Italiyada niqoblar
kom ediyasi, K.M ario, V.Shekspir, Lope de Vega) rivojlandi. 1455-yilda
Rim da birinchi bosm a dastgoh o'm atildi. Kutubxona v a litseylar soni
o ‘sdi.
Bu davrda 0 ‘rta O siyoda Tem uriylar davrida ijtimoiy-siyosiy jarayon-
lar jadal kechdi. H okim yatga A m ir Tem um ing kelishi va m arkazlashgan
davlat barpo etilishi bilan jam iyatning turli sohalarida turli yuqori natija-
larga erishildi. Ayniqsa, bu davrda sharqning k o ‘plab shaharlarida arxi-
tektura san’atining yuksak namunalari yaratildi. Bu davr sharq u yg ‘onish
davrining so ‘nggi bosqichi edi. Buni, ayniqsa, ilm-fan, tasviriy san ’at,
musavvirlik, m e’morchilik, xattotlik va badiiy adabiyotda kuzatishim iz
mumkin. Tem uriylar davlatining qudrati, ayniqsa, m e’m orchilikda nam o-
yon bo ‘ldi. Bu davrda Sam arqandda m iniatura maktabi shakllandi. Am ir
Temurning o ‘g ‘li Shohrux va nabirasi U lug‘bek bu siyosatni davom etti-
rishga harakat qildi. Amir Temur davrida O lrta Osiyoning m ustaqil dav
lat sifatida birlashtirilishi m am lakatning iqtisodiy-m adaniy taraqqiyoti-
ga salm oqli ta ’sir ko ‘rsatdi. Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruhiya,
Shahrisabz, Qarshi kabi Sharqning g o ‘zal shaharlarida hunarm andchilik
sohalari rivoj topdi.
Falakiyotshunoslik fanida U lug‘bek, Q ozizoda Rumiy, M avlono Ah
mad, G ‘iyosiddin Jam shid va Ali Q ushchilar yangi kashfiyotlam i am alga
oshirdilar. Tarix ilmida Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abru, Abduraz-
zoq Sam arqandiy, M irxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar
qimmatli asarlar yaratdi. M irzo U lug'bek davrida Sam arqandda birinchi
A kadem iyaga asos solinib, yer kurrasini o ‘lchash v a falakiyotshunoslik
jadvallarini tuzish ishlari am alga oshirildi. Samarqand rasadxonasida
U lug‘bek m atem atika, geometriya, falakiyotshunoslikda chuqur bilim lar
sohibi edi. Bunga m atem atikaga doir «B ir daraja sinusni aniqlash haqi
da risola», falakiyotshunoslikka oid «Risolai U lu g‘bek» va m usiqaga oid
«M usiqa ilmi haqida risola» kabi asarlari misol b o ‘la oladi. Bu davrda
yetuk ijodkorlar Qutb, Sayfi Saroyi, H aydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy,
Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, M uham m ad Solih v a boshqalar yashab
2 0 7
R. RAJABOV
ijod qildi. Badiiy ijodning g ‘azal, ruboiy, tuyuq kabi turlari rivoj topdi.
Hirot, B uxoro va Sam arqand shaharlarida tem uriylar kutubxonalar tash
kil etdilar.
XV asm ing ikkinchi yarm i o ‘zbek adabiyotining eng rivojlangan dav
ri bo‘lib, bu yuksalish Temuriy H usayn B oyqaro v a o ‘zbek adabiyotining
porloq quyoshi A .N avoiy nomlari bilan b o g ‘liq. H usayn B oyqaro hukm
ronligi davrida adabiyot, san’at va fanning k o ‘p sohalari rivojiga katta
aham iyat bergan. X V asrda o ‘zbek adabiyoti, ayniqsa, N avoiy ijodi mi-
solida adabiy janrlar rang-barangligi nuqtayi nazaridan ham eng yuksak
cho‘qqiga k o ‘tarildi. 0 ‘zbek adabiy tili shakllandi.Tem uriylam ing ada
biyot v a m adaniyat sohasidagi an’analari keyinchalik B oburiylar tom o
nidan A fg‘oniston v a Hindiston, X V III-XIX asrlarda X orazm va Q o‘qon
xonligidarivojlantirildi. M ovarounnahr va X urosonda X IV asm ing ikkin
chi yarm i v a X V asrda ro ‘y bergan m adaniy yuksaklik butun m usulm on
sharqidagina em as, balki Yevropa m am lakatlarini ham hayratga soldi. Bu
davrda M arkaziy O siyoda ta s a w u f ta ’lim oti yuksak cho ‘qqiga ko‘tarildi.
Bu Y usuf Hamadoniy, G ‘ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, X o‘ja A h ro r
nomlari bilan uzviy bog‘liq. Bu davrda tabobat ilm ining yirik vakillari
Burhoniddin Nafis, ibn Avaz Hakim al-Xirmoniy, Sulton Ali tabib Xuro-
soniy, tabib H usayn Jarroh kabilar yashab o ‘tdilar. Sam arqand v a Hirotda
Tem uriylam ing saroy kutubxonalari tashkil etildi. XIV-XV asrlar 0 ‘rta
Osiyo xalqlarining m usiqa va xattotlik san’ati taraqqiyotida ham yangi
bosqich bo‘ldi. M ahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar, m usavvir,
xattotlar yetishib chiqdi. XVI asr boshida 0 ‘rta O siyoda yangi sulola v a
killari Shayboniylar tarix sahnasiga chiqdi. Bu davrda Tem uriylar davri
madaniyati asosida vujudga kelgan Shayboniylar davri madaniyati, ilm-
fani sezilarli darajada rivoj topdi. Bu davrda adabiyotda ham yuksalish
k o ‘zga tashlanadi va bevosita bu sohalar rivojiga davlat boshliqlarining
rahnamoligi k o ‘rinadi. Shayboniylar davri yutuqlaridan biri - bu arxi-
tektura sohasidir. B unga misol tariqasida ular tom onidan bunyod etilgan,
haligacha ulug‘vorligini y o ‘qotm agan Buxoro, Karm ana, Samarqand,
Toshkentdagi tarixiy obidalar bunga yaqqol m isol b o ‘la oladi.
0 ‘lkam izda bu davrda M irzo U lug ‘bek akadem iyasi an ’analarini
davom ettiruvchi fidokor olim lar yetishib chiqdi. K o ‘plab fan sohalari
(falakiyotshunoslik, tibbiyot, m atem atika, astronom iya, tarix fanlari) ri-
vojlandi. Ammo bu fanlarni rivojlanishi uchun hech qanday qulay iqtiso-
208
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
diy-siyosiy shart-sharoit b o ‘Jmay, o ‘zaro feodal urushlar, diniy mutassib-
lik erkin fikrlashni, ilm-fanni rivojlanishiga y o ‘l bermadi.
0
‘rta asr sharq m e’m orchiligining ajoyib m e’m orchilik nam unalari-
dan biri XII asrda Kam bodjada qurilgan m ashhur Ankorbat ibodatxona-
sidir. Inshoot uch qavatli piram ida shaklida, 5 minorali qilib, sim m etrik
qurilgan, B inoga kengligi 10 metr, uzunligi 350 m etr y o ‘l olib boradi.
Ibodatxona hinduizm mabud va m abudalari haykallari, rely ef tasvirlari
ham da ulkan tosh ustunlarda raqqosalar, m abudalar, o ‘sim liklam ing 1,5
ming betakror tasvirlar tushirilib, bu dunyo va boqiy dunyo hayoti m an-
zaralari berilgan.
O 'rta asrlarda sharqning ulkan imperiyalaridan biri H indistonda
B oburiylar sulolasi davrida fan-m adaniyat, tolerantlik gullab yashnadi.
Boburiy Akbarshoh o ‘z atrofiga turli e’tiqodga mansub olim lam i to ‘pla-
di. Tolerantlik siyosatini olib bordi. K eng xalq om m asi m anfaatlarini
ko ‘zlab, odilona ijtimoiy siyosat olib bordi.
Boburiylar davrida H indistonda m e’m orchilik san’ati yuksak daraja-
ga k o ‘tarildi. Poytaxt A gra (Jannat bog‘i)da dunyoning yetti m o‘jizasidan
biri hisoblangan Toj M ahal m aqbarasi qurildi. Uning ijodkori bu dunyo
ning odam i em as edi. 1628-yil Hindiston taxtiga o'tirgan shahzoda Xur-
ram (taxtga chiqishda Shohjahon nomini oldi) turli m e’moriy inshootlar-
ni bunyod qildi. B o ‘lg‘usi hukm dor bir kuni bozorda M um tozbegim ni
(A rjum anbonu) ko ‘rib qoladi va unga uylanadi. Arjum anbonu 14-o‘g ‘li-
ni tu g ‘ayotgan paytda vafot qiladi. Shohjahon bilan Arjum anbonuning
sevgisi sam oviy sevgi edi. C huqur qayg‘uga tushgan Shohjahon rafiqasi
uchun abadiy sevgi yodgorligini Ь аф о qildi. Shohjahonning o ‘zi bino lo-
yihasini chizdi. Uning qurilishi 20 m ing kishi ishladi. Butun dunyodan
olib kelingan qim m atbaho va yarim qim m atbaho toshlar, m arm ar asosiy
xom ashyo b o ‘ldi. Bino devorlari q u r’ondan olingan so‘zlar bilan bezaldi.
Inshootning kirish peshtog‘ini 22 m inora bezab turadi. M aqbara ichida
Arjum anbonu va Shohjahonning sog‘onalari qo‘yilgan. M aqbarada reja-
lashtirilgan ulkan bog‘ barpo qilingan. B og‘-saroylar qurilishi san’ati te-
m uriylar uslubiga borib taqaladi. Lekin bu b o g ‘ inglizlar tom onidan y o ‘q
qilinib, ingliz uslubida ko ‘k o ‘tloq qilingan. Hukm dor binoni q u r’ondan
keltirilgan parchalar bilan inshoot devorini yuksak m ahorat bilan bezagan
xattotni m unosib taqdirlaydi.
Shohjahon m e’m oriy inshootlar qurishga m ablag‘ni ayamadi. U
2 0 9
R. RAJABOV
rafiqasi m aqbarasiga qaram a-qarshi turgan daryoning boshqa tomoni-
da o ‘zi uchun mahobatli m aqbara qurishga kirishadi. Uning taxt vorisi
boMgan o ‘g ‘li davlatni m oliyaviy halokatdan saqlab uchun Shohjahonni
taxtdan tushirdi. H ukm dor yana 8 yil qam oqda umr kechirdi. Shohjahon
vafotidan so ‘ng Toj M ahalga dafn qilinadi.
Uchinchi uzoq muddatli sikl feodal kapitalistik asr dinam ikasida
XVII asr o ‘rtalaridan XX asm ing so ‘nggi o‘n yilliklarigacha boMgan
davm i qam rab oladi. Bu vaqt yetuk industrial jam iyatning qaror topishi,
uning m a’naviy hayotga ta ’siri, uning ritmini industrial tizim talablariga
bo‘ysundirish va nihoyat XX asr tushkunligining vaqtidir.
Bu davr dinam ikasida bir necha qaram a-qarshi an ’analar m avjud edi.
Bu birinchidan, uyg‘onish davri gum anizm i v a yuqori ijodiyotini qabul
qilish edi. Lekin u y g ‘onishning merosi o ‘zgarm ay qolmadi, u jam iyat
hayotining o ‘zgaruvchan sharoitlariga yangi tajribaga mos davriy isloh
qilindi. Bunday o ‘zgarishlar Yevropada reform atsiya davri, m a’rifatpar-
varlik davri va ayniqsa, XIX -XX asrlarda ro ‘y berdi. 0 ‘rta O siyoda esa
gullab yashnagan Tem uriylar davri m adaniyati va undan keying Shay-
boniylar davrida m a’naviy-m adaniy taraqqiyot sekinlashib, tushkunlik-
ka yuz tutdi. Diniy m utaassiblik, aqidaparastlik ustuvor aham iyat kasb
etdi. Lekin ayrim nodir asarlar bu davrda yaratildi. Yevropada boshqa bir
an’ana-qat’iy diniy aqidalardan ijodiyotning ozodligi yuz berib, san ’at
hayotiyroq tus oldi va insonga tom on yuz tutdi.
Uchinchi an’ana texnologik sivilizatsiya ta ’siri ostida gum anistik
an’analar, ularni y o ‘qotishdan iborat b o ‘ldi. Industrial jam iyat madaniya-
tining tarqalishi va rivojlanishining ilgari ko‘rilm agan vositalarini yarat
dilar (radio, kino, televideniye). Bu turli m am lakatlar va hududlarda m a
daniyatning yaqinlashuviga olib keldi. M adaniyatda industrial davm ing
m ashinalashgan tuzumi ta ’sirining salbiy tom onlari m adaniyatning aris-
tokratik va xalqchil asoslarini buzishda, uni ommaviy, o ‘rtacha darajada
boMishida ko‘rindi. M ashinalashgan tuzum v a axborot portlashlari, aholi
ning o ‘sib borayotgan harakatchanligi va ta ’lim ning unifikatsiya qilinishi
xalq m adaniyatining buzilishi an’anaviy uzatish an ’analarini buzilishdan
saqlash va takror ishlab chiqarishning buzilishiga olib keldi. M adaniyat
o ‘ziga xos milliy, hududiy jihatlarini y o ‘qotdi va m adaniy an ’analam ing
m ustahkam iplarini uzdi.
Uch asrdan ko‘proq vaqt davom ida bir necha uzoq m uddatli sikllam i
ko‘rsatish mumkin:
2 1 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
] 650-1789-yillar - ingliz va fransuz inqiloblari oralig‘ida industrial
jam iyat m adaniyati hukm ronligining qaror topishi va tarqalishi;
1 7 9 0 -1 8 7 0 -y illar- industrial m adaniyatning yetuklik davri v a uning
oliy yutuqlari;
1871-1930-yillar - so‘nggi industrial jam iyat qaram a-qarshiliklari-
ning keskinlashuvi vaqti va uning tushkunligining boshlanishi;
1931-1985-yillar - industrial m adaniyatning keskin tushkunligi va
yem irilishi davri, uning o ‘rta totalitar shakllarini paydo bo ‘lishi va ular-
ning bartaraf etilishi.
Birinchi uzoq m uddatli sikl (1650-1789-yillar) Renessans davri yu-
tuqlarini o‘zlashtirish va tarqalishi uning asosiy mazmuni edi. Volter, Jan Jak
Russo, l.F.Shiller tafakkur daholari edilar. Bu davm ing oliy ch o‘qqisi
I.Gyotening «Faust» asari edi.
Dram aturgiya yuksak cho‘qqilarga erishdi -K o m e l, M olyer, Bomars-
he. Tasviriy san’atda - N ikola Pussen, A ntuan Vatto, Jovanni Kanaletto
va m usiqada V.A.Motsartlardir.
Ikkinchi uzoq muddatli sikl (1790-1870-yillar) talantlar bilan yanada
boyroq edi. Ayniqsa, davr boshlanishida adabiyot birinchilikni egalladi.
Rossiyada — A.S.Pushkin, A.S.Griboyedov, M .Yu.Lermontov; A ngliyada
-.J.B ayron; G erm aniyada - G.Geynelar. Bu davrda proza jan ri ham ri-
vojlandi - Stendal, Onore de Balzak, Emil Zolya, Gyustav Flober, Charlz
Dikkens, N.V.Gogol, I.S.Turgenevlar; dram aturgiyada G.lrvin, G .Ipsen
A.N.Ostrovskiylar. M usiqada kuchli gullab yashnash davri boshlandi -
L.Betxoven, B.Sm etana, F.List, F.Shubert, J.Verdi, J.Bize, Rixard Vagner,
l'.Shopen, M .l.G linka va boshqalar. S an’atning diniy aqidalardan xolis
hoMishi davom etdi (P.Sorokin bo‘yicha XVII asrda dunyoviy kartina va
hiiykullarning ulushi 42,4 % dan X IX asrda 90 % gacha o ‘sdi).
2.
U chinchi uzoq m u d d a tli sikl (1871-1930-yillar) industrial davr
boshlangan ijodiy k o ‘tarinkilik qudrati asta-sekin tugay boshladi. Bu
davrning birinchi yarm ida realistik m adaniyatning qudratli oqim i ustuvor
bo'ldi, qaysiki, uning ildizlarini U yg‘onish a n ’analaridan izlash lozim. U
iiwonning ichki dunyosi, kundalik hayotga qaratilgan edi.
Aka-uka Lyumyerlarning 1895-yilda kinom otografiyani k ash f qi-
lishi kino san ’atiga asos yaratdi. Bu davrda kino san’atining taniqli us-
lnlari C’h.Chaplin, Y.Protazanov, D.Bertov, S.Eyzenshteyn, J.Epshteyn,
V.l’uilovkin o ‘zlarining noyob asarlarini yaratdilar. XX asm ing 20-yilla-
rulii kino san’ati omm aviy tus oldi.
211
R. RAJABOV
Kino industriyasi tadbirkorlik. faoliyatining o ‘ta foyda keltiradigan
sohasiga aylandi. Bu san’atga kapitalning oqib kelishini ta ’m inladi va
m adaniyat sohasida industrial tashkiliy faoliyatning ziddiyatlarini bir
vaqtning o ‘zida yoritdi.
X IX
asr oxirida m adaniyat dinam ikasi an ’analarida burilish boshlan-
di. Ekspressionionistik san’at paydo b o 'lib , u rassom ning shaxsini aks et-
tiradigan predm etning sub’yektiv ko‘rishini aks ettiradigan oqim edi. X X
asm ing birinchi 30 yilida tasviriy san’at va haykaltaroshlikda bu stil tez
tarqaldi. A bstrakt tasviriy san’atning kuchli oqimi yuzaga keldi. Uning
nazariyatchilaridan biri V.V.Kandinskiy edi.
B irinchi vakillari V.Malevich («Q orakvadrat»), M .Larionov, N. G on
charov.
To‘rtinchi uzoq m uddatli sikl (1931-1985-yillar) davrida industrial
m adaniyat dinam ikasi X X asm ing 30-yillaridan boshlab 80-yillar o ‘r-
talarigacha b o ‘lgan davrni o ‘z ichiga oldi. M adaniyatning yalpi tush-
kunligi chuqurlashdi v a rivojlandi. M adaniyatning tushkunligi um um iy
asosga ega b o ‘lgan shakl b o 'y ic h a qaram a-qarshi m odernizm , sotsia
listik realizm da aks etdi. R assom m odernistlar real hayotdan yanada
uzoqlashib, uni past didlarga m os soxtalashtirdilar. S otsialistik realizm
voqelikni chuqur tafakkur bilan sug‘orilm agan m afkuraviy berilgan
tasvirga y o ‘naldi. Shunga qaram asdan, bu davrda xalq m adaniyatining
jo n li qalbi saqlanib qoldi. U ning saqlanish va rivojlanishiga artistlar,
m e’morlar, rejissorlar o ‘z ulushlarini q o ‘shdilar. S an’atning om m aviy-
lashuvi yangi texnik v osita - videom agnitofon, pleyerlar, televideni-
yadan foydalanishga yordam berdi. K om pyuter grafikasi paydo b o ‘ldi.
Kino va video industriyasi qudratli yuqori darom ad keltiradigan indust
rial sohalarga aylandi.
D avr oxirida postindustrial sivilizatsiyaga xos bo ‘lgan m adaniyat bi
rinchi ustuvor aham iyatga ega bo ‘lgan yangi gum anistik san’atning kur-
taklari k o ‘rina boshladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |