4.
Feodal industrial jamiyatlarning etika va mafkurasi.
Feodal
industrial jam iyatlarning etika va m afkurasi keyingi 1,5 m ing yil ichida
insonning axloqiy norma, mafkuraviy tuzulm alari taraqqiyotida 3 yuqori
m uddatli siklni ajratish mumkin. Bu sikllar jam iyatning boshqa tom onlari
taraqqiyotidagi yirik bosqichlar, sivilizatsiyalar alm ashinuvining to ‘lqin-
sim on siklik dinam ikasi bilan bog‘langan. Shu bilan bir vaqtda o ‘ziga xos
belgi va a n ’analarga ega.
Birinchi uzoq m uddatli sikl etika va ideologiya dinam ikasida fe-
odalizm genezisi davri v a o ‘rta asr sivilizatsiyalarini qam rab oladi. Bu
davrda asosan dunyo dinlari shakllandi va ular inson faoliyatining barcha
tom onlari va m a’naviy dunyoni bo‘ysundirishga harakat qildi. Yevropada
bu davrda xristianlik, Sharqda buddaviylik I asrdan, VII asrdan boshlab
esa islom dini keng tarqaldi.
Dunyo dinlari o ‘z-o‘zidan paydo b o ‘lmadi. U lar avvalgi qator diniy
tasavvurlar v a an ’analar unsurlarini o ‘zlariga singdirdilar va o ‘zgartirib,
meros qilib, o ‘zining m afkuraviy va axloqiy tizim lariga b o ‘ysundirdilar.
Din v a axloqning sintezi insoniyat m unosabatlarida tartibga solinganlikni
joriy qilish ehtiyojini talab qildi. Diniy axloq avvalgi tarixiy sikllarga ish
lab chiqilgan bir qator um um insoniy norm alar (o‘ldirishni ta ’qiqlash, qon
aralashuvi, m ulkka tajovuz qilish) v a ulam i feodal jam iyatining toifaviy
tuzumi ehtiyojlariga javob beradigan qoidalar bilan to ‘ldirdi. D o ‘zax va
jannat tushunchalari bilan odam lam i gunoh ishlardan saqlashga harakat
qildi.
Jam iyat hayotida dinlam ing o ‘rnashuvi m a’lum darajada ijobiy rol
o ‘ynadi. M a’lum din hukm ron bo‘lgan kenglikda milliy, etnik va dav
lat chegaralari har xil b o ‘lishiga qaram asdan yagona m afkuraviy-axloqiy
kenglik shakllanish m exanizm i yaratildi.
Diniy m afkuraning salbiy tom onlari inson quvonchlarini inkor qilish,
ilohiy estetik hayotni targ‘ib qilish, dunyo lazzatlaridan o ‘zini tiyish-
ga (asketizm ) chaqirish, qullik, o ‘zgacha fikrlashga toqatsizlik, boshqa
e ’tiqoddagi odam lar va dinsizlam i shakkoklikda ayblab, ta ’qib qilish
bo‘ldi. Diniy mafkuraning xalq m a’naviy hayotiga ta’siri to ‘la qamrovli
2 1 7
R. RAJABOV
emas edi. Xalq turm ushida to ‘la tabiiy optimizm , insonparvarlik, hajv
tu y g ‘usi, hayotdan zavqlanish saqlanib qoldi.
V1I-X asrlarda yangi yosh diniy e ’tiqod - islom jadal tarqaldi. Yev
ropada xristianlik, X itoyda konfutsiylik hukm ron b o id i. Bu dinlar ham
davlat hokim iyati bilan ham korlik qildi. D in o ‘ziga fan, m adaniyat,
ta ’limni b o ‘ysundirib, m a’naviy hayotga hukm ron b o ‘ldi.
Yevropada cherkov tashkilotlari, olim -ilohiyotshunoslar, cher
kov qo ‘llab-quvvatlagan rassom lar, m e’morlar, m usiqachilar insoniyat
m a’naviyat qadriyatlari xazinasiga kirgan noyob asarlam i yaratdilar. Bu
borada Vatikan m uzey va saroylari nam una b o ‘lib xizm at qilishi mumkin.
Dindorlardan tushgan soliq-m ajburiyat, sovg‘alar hisobiga cherkov, mo-
nastr, masjid, sinagoga, sinto va budda ibodatxonalari qurildi. Cherkov,
ibodatxonalar, dindorlar hissiyotiga ta’sir qiladigan haykallar, rasmlar,
muqaddas kitoblardan olingan rivoyatlar avliyo-anbiyolar ta ’siri bilan
boy bezaklar bilan bezatildi. U lug‘vor q o ‘shiqlar, kuylar yaratilib, ibodat
jarayonida ijro etildi. M onastir va cherkovlarda q o ‘lyozmalar, cherkov
adabiyoti k o ‘chirib yozildi. Cherkov m aktablarida savod, fan va san’at
asoslari o ‘qitildi.
Cherkov yordam i bilan universitetlar ochildi. Lekin cherkovning qat-
tiq m afkuraviy tazyiqi erkin fikm i bo ‘g ‘di. Belgilangan diniy qonun-qoi-
dalar chegarasidan chiqqan olimlar, rassomlar, pedagoglar ta ’qib ostiga
olindi. Cherkov m onopoliyasida rahna soladigan har qanday hur fikr yoki
ilmiy g ‘oya shubha ostiga olindi. Cherkovning zo ‘ravonligi vaqt o‘tishi
bilan U yg‘onish davrining gum anizm i bilan ziddiyatga kirishdi. A na shu
vaqtdan tugab borayotgan tarixiy supersiklning dinam ikasida ikkinchi
yuqori uzoq muddatli sikl boshlandi.
*
U yg‘onish davri gum anizm i va diniy aqidalarning cheklanm agan
hukmronligini bir-biriga zidligi xristian cherkovini isloh qilish harakati -
reform atsiyada k o ‘rindi. R eform atsiya G erm aniyada boshlanib, keyin
Yevropaning boshqa m am lakatlariga tarqaldi.
Reformatsiyani mafkuraviy tayyorlashda uyg‘onish davri gum aniz
mi harakati katolik dinining nazariy tayanchi aqidaparastlikka qarshi,
cherkovning haddan tashqari katta xarajatli m arosim lari, ruhoniylam ing
ilm sizligiga qarshi kurashi bilan muhim rol o ‘ynadi. R eform atsiya ijo
biy ahamiyatga ega bo‘lib, katolik cherkovining jam iyat m a’naviy ha-
yotiga cheksiz hukm ronlik qilishiga chek qoydi. Cherkovning m ulklari
sekulyarizatsiya qilinishi bilan uning iqtisodiy qudrati yemirildi. Rimdan
218
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
mustaqil b o ‘lgan yangi xristian e ’tiqodlari, jam iyatlari, milliy cherkovlar
yuzaga keldi. B oshqa dinlarda ham turli oqimlar, m azhablar kurashi bordi
(islom, pravoslav dinida).
Cherkov yangi g ‘oya va oqim lar tazyiqi ostida boshda shoshib qol-
di. K eyinchalik cherkov hujum ga o ‘tib (kontrreform atsiya), o ‘z qudrati-
ni tiklashga urindi. Inkvizitsiya tashkil etilib, u qator m am lakatlarda o ‘z
faoliyatini yoMga q o ‘ydi.
Iuzeutlar ordeni, boshqa puxta tashkil etilgan jangari diniy ordenlar,
qattiq senzura kiritilib, m uxolif kuchlarga qarshi ayovsiz urush kuchaydi.
Bu tadbirlar natijalam i berdi, lekin bu vaqtinchalik edi, qaysiki, endi ja
m iyatning iqtisodiy, ijtim oiy-siyosiy va m a’naviy hayoti shart-sharoitlari
keskin o ‘zgardi.
U yg‘onish dunyoviy gum anistik etikaning shakllanishiga turtki ber
di. Bu axloq um um insoniyat axloqining asosiy qadriyatlarini o ‘z ichiga
olgan b o ‘lib, cherkov aqidalari yoMidan ozod boMgan edi. Italiyalik olim
Leon A ndertin gum anistik etikaning ilmiy asoslarini yaratishda katta his-
sa qo‘shdi. U tabiat qonunlarigayaqin boMgan inson borligMning ijtimoiy
irodalar tom onidan sovg‘a qilinganidan emas, inson borligMning tabiiy-
ligidan kelib chiqadi deb takidladi. Inson ijodkor, dunyoning tuzuvchisi.
Odam uchun bosh m a’naviy ideal faol mehnat, ijodiy faollik: «Biz be-
korchilikda z a if va hech nim aga arzim aydigan boMib qolamiz. Yashash
san’ati faoliyatda bilinadi».
Uchinchi yuqori uzoq m uddatli sikl din va etika dinam ikasida XVII
asr o ‘rtalaridan XIX asm ing oxirgi choragigacha boMgan davrni qam rab
oldi. U m a’rifatparvarlik asridan boshlanadi. Bu asm ing bosh natijasi
dunyoqarash va etikaning magMubiyati, reform atsiya davrida boshlangan
siljishning m ustahkam lanishi edi.
Uch y u zy ild an k o ‘proq davom etgan bu davm ing mafkurasi va etika-
si sohasidagi bosh an ’analar qanday edi?
Birinchidan, bu davr dunyo dinlarining m a’naviy hayot, siyosat va
iqtisodiyot sohasida hukm ronligining y o ‘qotishi, cherkov o ‘zgarishlarga
moslashuvi boMib tavsiflanadi. Inson o ‘zining dunyodagi o ‘mi v a o ‘zi-
ning jam iyat, davlat va m a’naviy-m adaniy sohalar bilan munosabatini
tahlil qila boshladi.
Ikkinchidan, jam iyat m afkuraviy hayotining o ‘qi sifatida dinning
o'rnini ilmiy progress g ‘oyasi, jam iyatning tafakkur talablariga m uvotiq
ratsional asoslarda u yoki bu ilmiy doktrina asosida qurish g ‘oyalari egal-
2 1 9
R. RAJABOV
ladi. XVIII asrda m a’rifatparvar olim Volter diniy dunyoqarashga kuchli
zarba berdi. U ning yutug‘ini ateizm (xudosizlik)ga kirganlar har tomon-
lam a qudratli ekanligiga ishonch y o ‘lini ochib bergan ensiklopedistlar
qabul qildilar va davom ettirdilar. XIX asrdagi keng ilmiy siljish ilmiy
dunyoqarash hukm ronligining progress g ‘oyasini mustahkam ladi.
Uchinchidan, buijua jam iyatining m afkurasi va axloqi kapitalistik
jam iyatda u o ‘sha eng oliy rivojlangan shaklda qabul qilgan bozor talab-
lariga bo'ysundirildi. B oylikka ega b o iis h , u yoki bu shaklda foydaning
o‘sishi oliy axloqiy qadriyat bo‘ldi.
To‘rtinchidan, burjua m afkurasiga qaram a-qarshi XX asrda bir qan-
cha m am lakatlarda o ‘zida ilmiy utopiya, ezilganlar din va cherkovga
toqatsizlikni birlashtirgan hukm ron sotsialistik m afkura tug‘ildi, mustah-
kamlandi v a hukm ron b o ‘ldi.
Beshinchidan, odam lar jinslarining o ‘zaro m unosabatlari, oila va tur
mush rahbarlik qiladigan m a’naviy qadriyatlar tizimi, ijtimoiy axloqda
tub o ‘zgarishlar yuz berdi.
Din va etikada tub o ‘zgarishlar sotsialistik m am lakatlarda yuz ber
di. Dinni siqib chiqarishga urinish um um insoniy qadriyatlarni «Kom-
munizm quruvchilari axloq kodeksi» bilan alm ashtirishga urinishlar va
«maqsad vositani oqlaydi» qoidasiga sig‘inish qayg‘uli natijalam i berdi.
Ikki tom onlam a axloq shakllandi. O ilaning m a’naviy asoslari buzildi.
Fashistik davlatlarda ham shunga o ‘xshash ko ‘pgina an ’analar kuzatildi.
Lekin sotsialistik m afkura va axloq m ustahkam ildizlarga ega emasligi
ko'rinib qoldi va XX asr oxirida dinning renessansi va u q o ‘llab -q uw at-
laydigan axloq bilan alm ashdi. XX asm ing so ‘nggi choragida m afkura va
axloqning chuqur tushkunligi, bu sohada navbatdagi yuqori uzoq m ud
datli siklga o ‘tish kuzatildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |