Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


  Feodal  industrial  jamiyatlarning  etika  va  mafkurasi



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet103/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

4. 
Feodal  industrial  jamiyatlarning  etika  va  mafkurasi. 
Feodal 
industrial jam iyatlarning  etika va  m afkurasi  keyingi  1,5  m ing  yil  ichida 
insonning axloqiy norma,  mafkuraviy tuzulm alari taraqqiyotida 3  yuqori 
m uddatli siklni ajratish mumkin. Bu sikllar jam iyatning boshqa tom onlari 
taraqqiyotidagi yirik bosqichlar,  sivilizatsiyalar alm ashinuvining to ‘lqin- 
sim on siklik dinam ikasi bilan bog‘langan. Shu bilan bir vaqtda o ‘ziga xos 
belgi  va a n ’analarga ega.
Birinchi  uzoq  m uddatli  sikl  etika  va  ideologiya  dinam ikasida  fe- 
odalizm   genezisi  davri  v a  o ‘rta  asr  sivilizatsiyalarini  qam rab  oladi.  Bu 
davrda asosan dunyo dinlari  shakllandi va ular inson faoliyatining barcha 
tom onlari va m a’naviy dunyoni bo‘ysundirishga harakat qildi. Yevropada 
bu  davrda xristianlik,  Sharqda  buddaviylik  I  asrdan,  VII  asrdan  boshlab 
esa islom dini  keng tarqaldi.
Dunyo  dinlari  o ‘z-o‘zidan  paydo  b o ‘lmadi.  U lar  avvalgi  qator diniy 
tasavvurlar v a an ’analar unsurlarini  o ‘zlariga singdirdilar va o ‘zgartirib, 
meros  qilib,  o ‘zining m afkuraviy va axloqiy tizim lariga b o ‘ysundirdilar. 
Din v a axloqning sintezi insoniyat m unosabatlarida tartibga solinganlikni 
joriy qilish ehtiyojini talab qildi. Diniy axloq avvalgi tarixiy sikllarga ish­
lab chiqilgan bir qator um um insoniy norm alar (o‘ldirishni ta ’qiqlash, qon 
aralashuvi,  m ulkka tajovuz  qilish) v a ulam i  feodal jam iyatining toifaviy 
tuzumi  ehtiyojlariga javob  beradigan  qoidalar  bilan to ‘ldirdi.  D o ‘zax va 
jannat tushunchalari  bilan  odam lam i  gunoh  ishlardan  saqlashga  harakat 
qildi.
Jam iyat  hayotida  dinlam ing  o ‘rnashuvi  m a’lum   darajada  ijobiy  rol 
o ‘ynadi.  M a’lum  din  hukm ron  bo‘lgan  kenglikda  milliy,  etnik  va  dav­
lat chegaralari har xil  b o ‘lishiga qaram asdan yagona m afkuraviy-axloqiy 
kenglik shakllanish m exanizm i yaratildi.
Diniy m afkuraning salbiy tom onlari inson quvonchlarini inkor qilish, 
ilohiy  estetik  hayotni  targ‘ib  qilish,  dunyo  lazzatlaridan  o ‘zini  tiyish- 
ga  (asketizm )  chaqirish,  qullik,  o ‘zgacha  fikrlashga  toqatsizlik,  boshqa 
e ’tiqoddagi  odam lar  va  dinsizlam i  shakkoklikda  ayblab,  ta ’qib  qilish 
bo‘ldi.  Diniy  mafkuraning  xalq  m a’naviy  hayotiga  ta’siri  to ‘la  qamrovli
2 1 7


R. RAJABOV
emas  edi.  Xalq  turm ushida  to ‘la  tabiiy  optimizm ,  insonparvarlik,  hajv 
tu y g ‘usi, hayotdan zavqlanish saqlanib qoldi.
V1I-X  asrlarda yangi  yosh  diniy  e ’tiqod  -   islom jadal  tarqaldi.  Yev­
ropada  xristianlik,  X itoyda konfutsiylik  hukm ron  b o id i.  Bu  dinlar  ham 
davlat  hokim iyati  bilan  ham korlik  qildi.  D in  o ‘ziga  fan,  m adaniyat, 
ta ’limni b o ‘ysundirib, m a’naviy hayotga hukm ron b o ‘ldi.
Yevropada  cherkov  tashkilotlari,  olim -ilohiyotshunoslar,  cher­
kov  qo ‘llab-quvvatlagan  rassom lar,  m e’morlar,  m usiqachilar  insoniyat 
m a’naviyat qadriyatlari  xazinasiga kirgan  noyob  asarlam i  yaratdilar.  Bu 
borada Vatikan m uzey va saroylari nam una b o ‘lib xizm at qilishi mumkin. 
Dindorlardan tushgan  soliq-m ajburiyat,  sovg‘alar hisobiga cherkov,  mo- 
nastr,  masjid,  sinagoga,  sinto  va  budda  ibodatxonalari  qurildi.  Cherkov, 
ibodatxonalar,  dindorlar  hissiyotiga  ta’sir  qiladigan  haykallar,  rasmlar, 
muqaddas  kitoblardan  olingan  rivoyatlar  avliyo-anbiyolar  ta ’siri  bilan 
boy  bezaklar bilan bezatildi.  U lug‘vor q o ‘shiqlar, kuylar yaratilib,  ibodat 
jarayonida  ijro  etildi.  M onastir  va  cherkovlarda  q o ‘lyozmalar,  cherkov 
adabiyoti  k o ‘chirib  yozildi.  Cherkov  m aktablarida  savod,  fan  va  san’at 
asoslari o ‘qitildi.
Cherkov yordam i bilan universitetlar ochildi.  Lekin cherkovning qat- 
tiq m afkuraviy tazyiqi erkin fikm i bo ‘g ‘di.  Belgilangan diniy qonun-qoi- 
dalar  chegarasidan  chiqqan  olimlar,  rassomlar,  pedagoglar  ta ’qib  ostiga 
olindi. Cherkov m onopoliyasida rahna soladigan har qanday hur fikr yoki 
ilmiy  g ‘oya  shubha  ostiga  olindi.  Cherkovning  zo ‘ravonligi  vaqt  o‘tishi 
bilan U yg‘onish davrining gum anizm i  bilan ziddiyatga kirishdi. A na shu 
vaqtdan  tugab  borayotgan  tarixiy  supersiklning  dinam ikasida  ikkinchi 
yuqori  uzoq muddatli  sikl boshlandi. 
*
U yg‘onish  davri  gum anizm i  va  diniy  aqidalarning  cheklanm agan 
hukmronligini  bir-biriga  zidligi  xristian  cherkovini  isloh  qilish  harakati  -  
reform atsiyada  k o ‘rindi.  R eform atsiya  G erm aniyada  boshlanib,  keyin 
Yevropaning boshqa m am lakatlariga tarqaldi.
Reformatsiyani  mafkuraviy  tayyorlashda  uyg‘onish  davri  gum aniz­
mi  harakati  katolik  dinining  nazariy  tayanchi  aqidaparastlikka  qarshi, 
cherkovning  haddan  tashqari  katta xarajatli  m arosim lari,  ruhoniylam ing 
ilm sizligiga  qarshi  kurashi  bilan  muhim  rol  o ‘ynadi.  R eform atsiya  ijo­
biy  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  katolik  cherkovining jam iyat  m a’naviy  ha- 
yotiga  cheksiz  hukm ronlik  qilishiga  chek  qoydi.  Cherkovning  m ulklari 
sekulyarizatsiya qilinishi bilan uning iqtisodiy qudrati  yemirildi.  Rimdan
218


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
mustaqil  b o ‘lgan yangi xristian e ’tiqodlari, jam iyatlari, milliy cherkovlar 
yuzaga keldi. B oshqa dinlarda ham turli oqimlar, m azhablar kurashi bordi 
(islom,  pravoslav dinida).
Cherkov  yangi  g ‘oya  va  oqim lar tazyiqi  ostida  boshda  shoshib  qol- 
di.  K eyinchalik  cherkov  hujum ga o ‘tib  (kontrreform atsiya),  o ‘z  qudrati- 
ni  tiklashga urindi.  Inkvizitsiya tashkil  etilib,  u qator m am lakatlarda  o ‘z 
faoliyatini yoMga q o ‘ydi.
Iuzeutlar ordeni,  boshqa  puxta tashkil  etilgan jangari  diniy  ordenlar, 
qattiq senzura kiritilib, m uxolif kuchlarga qarshi  ayovsiz urush kuchaydi. 
Bu tadbirlar natijalam i  berdi,  lekin  bu  vaqtinchalik edi,  qaysiki,  endi ja ­
m iyatning iqtisodiy,  ijtim oiy-siyosiy va m a’naviy hayoti shart-sharoitlari 
keskin  o ‘zgardi.
U yg‘onish  dunyoviy  gum anistik  etikaning  shakllanishiga  turtki  ber­
di.  Bu  axloq  um um insoniyat  axloqining  asosiy  qadriyatlarini  o ‘z  ichiga 
olgan  b o ‘lib,  cherkov aqidalari yoMidan  ozod boMgan edi.  Italiyalik olim 
Leon A ndertin gum anistik etikaning ilmiy  asoslarini yaratishda katta his- 
sa qo‘shdi. U tabiat qonunlarigayaqin boMgan inson borligMning ijtimoiy 
irodalar tom onidan  sovg‘a  qilinganidan  emas,  inson  borligMning  tabiiy- 
ligidan  kelib chiqadi  deb  takidladi.  Inson  ijodkor,  dunyoning tuzuvchisi. 
Odam  uchun  bosh  m a’naviy  ideal  faol  mehnat,  ijodiy  faollik:  «Biz  be- 
korchilikda  z a if va  hech  nim aga  arzim aydigan  boMib  qolamiz.  Yashash 
san’ati  faoliyatda bilinadi».
Uchinchi  yuqori  uzoq  m uddatli  sikl  din  va  etika  dinam ikasida XVII 
asr o ‘rtalaridan  XIX  asm ing  oxirgi  choragigacha boMgan  davrni  qam rab 
oldi.  U  m a’rifatparvarlik  asridan  boshlanadi.  Bu  asm ing  bosh  natijasi 
dunyoqarash va etikaning magMubiyati,  reform atsiya davrida boshlangan 
siljishning m ustahkam lanishi  edi.
Uch y u zy ild an  k o ‘proq davom  etgan bu davm ing mafkurasi va etika- 
si  sohasidagi  bosh  an ’analar qanday  edi?
Birinchidan,  bu  davr  dunyo  dinlarining  m a’naviy  hayot,  siyosat  va 
iqtisodiyot sohasida hukm ronligining y o ‘qotishi,  cherkov  o ‘zgarishlarga 
moslashuvi  boMib  tavsiflanadi.  Inson  o ‘zining  dunyodagi  o ‘mi  v a  o ‘zi- 
ning  jam iyat,  davlat  va  m a’naviy-m adaniy  sohalar  bilan  munosabatini 
tahlil  qila boshladi.
Ikkinchidan,  jam iyat  m afkuraviy  hayotining  o ‘qi  sifatida  dinning 
o'rnini  ilmiy  progress  g ‘oyasi, jam iyatning tafakkur talablariga m uvotiq 
ratsional asoslarda u yoki bu ilmiy doktrina asosida qurish g ‘oyalari egal-
2 1 9


R. RAJABOV
ladi.  XVIII  asrda m a’rifatparvar olim  Volter diniy  dunyoqarashga kuchli 
zarba berdi.  U ning yutug‘ini  ateizm  (xudosizlik)ga kirganlar har tomon- 
lam a  qudratli  ekanligiga  ishonch  y o ‘lini  ochib  bergan  ensiklopedistlar 
qabul  qildilar  va  davom  ettirdilar.  XIX  asrdagi  keng  ilmiy  siljish  ilmiy 
dunyoqarash hukm ronligining progress g ‘oyasini  mustahkam ladi.
Uchinchidan,  buijua  jam iyatining  m afkurasi  va  axloqi  kapitalistik 
jam iyatda u o ‘sha eng oliy  rivojlangan  shaklda qabul  qilgan bozor talab- 
lariga bo'ysundirildi.  B oylikka ega  b o iis h ,  u yoki  bu  shaklda foydaning 
o‘sishi  oliy  axloqiy  qadriyat bo‘ldi.
To‘rtinchidan,  burjua  m afkurasiga  qaram a-qarshi  XX  asrda  bir  qan- 
cha  m am lakatlarda  o ‘zida  ilmiy  utopiya,  ezilganlar  din  va  cherkovga 
toqatsizlikni  birlashtirgan hukm ron  sotsialistik m afkura tug‘ildi,  mustah- 
kamlandi v a hukm ron b o ‘ldi.
Beshinchidan, odam lar jinslarining o ‘zaro m unosabatlari, oila va tur­
mush  rahbarlik  qiladigan  m a’naviy  qadriyatlar  tizimi,  ijtimoiy  axloqda 
tub o ‘zgarishlar yuz berdi.
Din  va  etikada  tub  o ‘zgarishlar  sotsialistik  m am lakatlarda  yuz  ber­
di.  Dinni  siqib  chiqarishga  urinish  um um insoniy  qadriyatlarni  «Kom- 
munizm  quruvchilari  axloq  kodeksi»  bilan  alm ashtirishga  urinishlar  va 
«maqsad vositani  oqlaydi»  qoidasiga sig‘inish  qayg‘uli  natijalam i  berdi. 
Ikki  tom onlam a  axloq  shakllandi.  O ilaning  m a’naviy  asoslari  buzildi. 
Fashistik davlatlarda ham  shunga o ‘xshash  ko ‘pgina an ’analar kuzatildi. 
Lekin  sotsialistik  m afkura  va  axloq  m ustahkam  ildizlarga  ega  emasligi 
ko'rinib  qoldi  va XX  asr oxirida dinning renessansi va u q o ‘llab -q uw at- 
laydigan axloq bilan alm ashdi. XX asm ing so ‘nggi choragida m afkura va 
axloqning  chuqur  tushkunligi,  bu  sohada  navbatdagi  yuqori  uzoq  m ud­
datli  siklga o ‘tish kuzatildi.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish