Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

4
§
. O`rmonlarni muhofaza qilishning huquqiy chora-tadbirlari. 
 
 
O`rmonlardan  samarali  va  oqilona  foydalanishda  qonunlarda  belgilangan 
jazo turlari va choralarini tegishli tartibda qo`llash muhim ahamiyatga ega. Chunki, 
qonunlarda o`rnatilgan o`rmonlardan noto`g`ri foydalanganlik uchun javobgarlikka 
tortuvchi, jazo choralari belgilovchi huquq normalari o`rmonlardan foydalanuvchi 
fuqarolarni,  shuningdek,  o`rmon  fondini  tasarruf  etuvchi  davlat  organlari  yoki 
mansabdor  shaxslarni  o`rmon  boyliklaridan  qonunda  belgilangan  tartibda, 
maqsadga muvofiq harakat qilishga majbur etadi. 
 
O`rmondan  foydalanish  qoidalarini  buzganda  qo`llaniladigan  jazo  choralari 
davlat  organlari,  korxona,  muassasa,  tashkilotlar,  mansabdor  shaxslar  va 
fuqarolarni  O`zbekiston  Respublikasining  harakatdagi  o`rmon  to`g`risidagi 
qonunlariga  og`ishmay  rioya  qilishlari  hamda  o`rmondan  foydalanuvchilar  va 
o`rmon egalarining buzilgan huquqlarini tiklashda va umuman o`rmon sohasidagi 
qonunchilikni ta'minlashda alohida rol o`ynaydi. 
 
O`rmondan  foydalanish  va  muhofaza  qilish  huquini  buzganlik  uchun 
intizomiy,  ma'muriy,  fuqarolik,  jinoiy-huquqiy  jazo  choralari  qo`llaniladi. 
Shulardan biri ma'muriy-huquqiy javobgarlikdir. 
 
O`rmonlardan  foydalanish  huquqini  buzganlik  uchun  ma'muriy  chora-
tadbirlar  davlatning  o`rmonga  egalik  qilish  huquqini  buzish,  o`rmonlardan 
xo`jasizlarcha  foydalanish,  o`rmonlarni  ishdan  chiqarish,  o`rmonlardagi  cheklov 
belgilarini  yo`q  qilish  yoki  shikastlantirish,  o`rmonlarni  foydalanish  uchun 
yaroqsiz  holga  keltirish,  o`rmon  fondi  yerlaridan  foydalanish  qoidalarini  buzish, 
kesiladigan  o`rmon  fondidan  foydalanish  tartibini  buzish,  daraxtlar,  butalar  va 
boshqa  o`rmon  o`simliklari  hamda  nihollarni  g`ayri  qonuniy  ravishda  kesish, 
shikastlantirish  yoki  yo`q  qilish,  o`rmonlarni  tiklash  qoidalarni  buzish,  Qizil 
kitobga  kiritilgan  va  noyob  o`simliklarni  yig`ish,  alohida  muhofaza  etiladigan 
tabiiy  hududlar  tartibini  buzish,  o`rmon  uchun  foydali  hayvonot  dunyosini  yo`q 
qilib  yuborish,  o`rmonlarda  o`rmon  xavfsizligi  talablarini  buzish  va  shu  kabi 
nojo`ya harakatlar uchun kelib chiqadi. Ma'muriy huquqbuzarlikni sodir etganlarga 
nisbatan  O`zbekiston  Respublikasining  "Ma'muriy  huquqbuzarlik  to`g`riida"gi 
kodeksining  23-moddasiga  binoan  ma'muriy  jarima,  ma'muriy  huquqbuzarlik 
harakatini  sodir etish  quroli hisoblangan  predmetni  yoki bevosita  shunday  obyekt 
buyumni  haq  to`lash sharti  bilan olib  qo`yish, ma'muriy  huquqbuzarlik  harakatini 
sodir  etish  quroli  hisoblangan  va  bevosita  shunday  obyekt  bo`lgan  bevosita 
shunday obyekt bo`lgan buyumni musodara qilish, muayyan shaxsni unga berilgan 
maxsus  huquqidan  mahrum  etish,  ma'muriy  qamoqqa  olish  kabi  jazo  choralari 
qo`llaniladi. 
 
O`rmondan  foydalanish  qoidalarini  buzganlik  uchun  ma'muriy  jazo 
choralarini qo`llash tuman, shahar hokimliklari huzuridagi ma'muriy komissiyalar, 
o`z-o`zini  boshqarish  mahalliy  organlari,  tuman,  shahar  sudlari,  ichki  ishlar 
organlari, davlat inspeksiyasi organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
 
O`zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksinig 
69-moddasida,  chegara  va  cheklov  belgilarini  yo`q  qilish  yoki  shikastlantirish 
uchun  ma'muriy  javobgarlik  belgilangan  bo`lib,  egalikdagi  va  foydalanishdagi 

---

yerlarning  chegara  belgilarini,  o`rmonlardagi  cheklov  belgilarini  yo`q  qilish  yoki 
shikastlantirish  -  fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  bir  baravaridan  ikki 
baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  uch  baravaridan  besh  baravarigacha 
miqdorda jarima solishga sabab bo`ladi deb ko`rsatilgan. 
 
Mazkur  kodeksning  77-moddasida  esa  o`rmon  fondi  yerlaridan  foydalanish 
qoidalarini  buzish,  ya'ni  tegishli  ruxsat  olmay  turib  imorat  solish,  yog`ochni 
ishlash, omborlar va boshqa inshootlar qurish, o`rmon fondi yerlarida pichanzorlar 
va yaylovlarni shikastlantirish, o`zboshimchalik bilan pichan o`rish va mol boqish, 
drenaj  tizimlarini  va  yo`llarini  yo`q  qilish  yoki  shikastlantirganlik  uchun  - 
fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  bir  baravariga 
miqdorda, mansabdor shaxslarga esa - bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda 
jarima solishga sabab bo`lishi, agar xuddi shunda huquqbuzarliklar ma'muriy jazo 
chorasi  qo`llanilganidan  keyin  bir  yil  davomida  takror  sodir  etilgan  bo`lsa, 
fuqarolarga  eng  kam  oylik  ish  haqining  bir  baravaridan  uch  baravarigacha, 
mansabdor  shaxslarga  esa  uch  baravaridan  yetti  baravarigacha  miqdorda  jarima 
solishga sabab bo`lishi o`rnatilgan. 
 
Ushbu  kodeksning  78-moddasida  esa  kesiladigan  o`rmon  fondidan 
foydalanish  tartibini  buzganlik  uchun  javobgarlik  belgilangan  bo`lib,  kesiladigan 
o`rmon  fondidan  foydalanish,  yog`och  tayyorlash  va  tashib    ketish  tartibini, 
shuningdek, o`rmon kesish chiptasi (orderi)da yoki o`rmon  chiptasida belgilangan 
boshqa  talablarni  buzganlik  uchun  fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  uchdan  bir 
qismidan  bir  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  bir  baravaridan  uch 
baravarigacha miqdorda jarima solishlik o`rnatilgan. 
 
Ma'muriy  javobgarlik  to`g`risidagi  kodeksning  79-moddasida  esa  daraxtlar, 
butalar,  boshqa  o`rmon  o`simliklari  va  nihollarni  g`ayriqonuniy  ravishda  kesish, 
shikastlantirish  yoki  yo`q  qilishni  sodir  etgan  fuqarolarga  eng  kam  ish  haining 
uchdan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - bir baravaridan 
uch baravarigacha jarima solinishi, agar xuddi shunday huquqbuzarliklr ma'muriy 
jazo chorasi qo`llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etsa - fuqarolarga 
nisbatan  eng  kam  ish  haqining  bir  baravaridan  uch  baravarigacha,  mansabdor 
shaxslarga  nisbatan  esa  -  uch  baravaridan  yetti  baravarigacha  miqdorda  jarima 
solinishi ko`rsatilgan. 
 
O`rmonlarni  tiklash  qoidalarini  buzish  huquqbuzarligini  sodir  etganlarga 
nischbatan 
javobgarlik 
O`zbekiston 
Respublikasi 
Ma'muriy 
javobgarlik 
to`g`risidagi  kodeksning  80-moddasida  belgilangan  bo`lib,  o`rmonlarni  tiklash, 
ularning  holatini  va  turi  tarkibini  yaxshilashga,  ularning  mahsuldorligini 
oshirishga,  shuningdek  yetilgan  yog`och  zaxiralaridan  foydalanishga  oid  qoidalar 
va  yo`riqnomalarni  buzish  -  mansabdor  shaxslarga  eng  kam  ish  haqining  bir 
baravaridan  uch  baravarigacha  miqdorda  jarima  solinishiga  sabab  bo`lishi 
belgilangan. 
 
Ma'muriy  javobgarlik  to`g`risidagi  kodeksing  81-moddasida  Qizil  kitobga 
kiritilgan  o`simliklarni  yig`ish  huquqbuzarligini  sodir  etganlik  uchun  javobgarlik 
belgilangan  bo`lib,  O`zbekiston  Respublikasining  Qizil  kitobiga  kiritilgan 
o`simliklarni  yoxud  shunday  o`simliklarning  ildizlari,  poyalari,  shohlari,  barglari,  
gullari,  mevalari  va  urug`larini  o`zboshimchalik  bilan  yig`ish  -  fuqarolarga  eng 

---

kam  ish  haqining  ikkidan  bir  qismidan  ikki  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga 
esa - ikki baravardan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo`lishi, 
agar xuddi shunday huquqbuzarlik ma'muriy jazo chorasi qo`llanganidan keyin bir 
yil  davomida  takror  sodir  etilgan  bo`lsa  -  fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  ikki 
baravaridan besh  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  uch  baravardan  yetti 
baravargacha miqdorda jarima solishlikka sabab bo`lishi o`rnatilgan. 
 
Mazkur  Kodeksning  82-moddasida  Alohida  muhofaza  etiladigan  tabiiy 
hududlar  tartibini  buzish  huquqbuzarligi  uchun  javobgarlik  belgilangan  bo`lib, 
davlat  qo`riqxonasi  tabiatni  buzgan  fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  bir 
baravaridan  uch  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  uch  baravaridan  besh 
baravarigacha  miqdorda  jarima  solishga  sabab  bo`lishi hamda  davlat  milliy  tabiat 
bog`lari, buyurtma korxonalari, tabiat yodgorliklari, suvni muhofaza etish tegralari, 
kurort  tabiiy  hududlari,  botanika  bog`lari,  dendrologiya  va  hayvonot  bog`lari, 
qo`riqlanma  (oraliq)  tegralari,  o`rmonlarning  ta'qiqlangan  mintaqalari,  baliq 
xo`jaligi tegralari va alohida muhofaza qilinadigan o`zga hududlar tartibini buzgan 
fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  bir  baravarigacha, 
mansabdor  shaxslarga  esa  -  bir  baravaridan  uch  baravarigacha  miqdorda  jarima 
solishga  sabab  bo`lishi,  agar  ushbu  moddaning  birinchi  yoki  ikkinchi  qismilarida 
nazarda  tutilgan  huquqbuzarliklar  uchun  ma'muriy  jazo  chorasi  qo`llanilgandan 
keyin  bir  yil  davomida  takror  sodir  etilgan  bo`lsa  -  fuqarolarga  eng  kam  ish 
haqining  uch  baravaridan  besh  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  besh 
baravaridan  yetti  baravarigacha  miqdorda  jarima  solishga  sabab  bo`lishi 
belgilangan. 
 
Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksning 83-moddasida o`rmon uchun 
foydali  faunani  yo`q  qilib  yuborish  huquqbuzarligini  sodir  etgan  -  fuarolarga  eng 
kam  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  bir  baravarigacha  miqdorda,  mansabdor 
shaxslarga  esa  -  bir  baravaridan  uch  baravarigacha  miqdorda  jarima  solinishi 
nazarda  tutilgan.  Ushbu  kodeksning  84-moddasida  esa  o`rmonlarni  yong`in 
xavfsizligi talablarini buzganlik uchun - fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan 
bir  qismidan  bir  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  -  bir  baravaridan  uch 
baravarigacha  jarima  solinishi,  agar  xuddi  shunday  huquqbuzarlik  ma'muriy  jazo 
chorasi  qo`llanilganidan  keyin  bir  yil  davomida  takror  sodir  etilgan  bo`lsa  - 
fuqarolarga eng kam ish haqining ikki baravaridan besh baravarigacha, mansabdor 
shaxslarga  esa  -  uch  baravaridan  yetti  baravarigacha  miqdorda  jarima  solinishi 
ko`rsatilgan. 
 
O`rmonlardan foydalanishga oid huquqbuzarlikning ijtimoiy xavfi ma'muriy 
nojo`ya  harakat  darajasidek  bo`lmasa,  bunday  holatlarda  huquqbuzarliklarga 
nisbatan intizomiy jazo choralarini qo`llash mumkin. Intizomiy javobgarlik huquqi 
ta'sir  usuli  sifatida  shaxslarga  o`zlarining  xizmat  faoliyatlari  o`rmon  xo`jaligiga 
yoki  jamoat  tashkilotlariga  a'zolik  munosabati  bilan  intizomiy  nojo`ya  harakat 
sodir  etganlarida  qo`llaniladi.  Bu  javobgarlik  o`rmondan  foydalanish  qoidalarini 
buzishga  qaratilgan  quyidagi  intizomiy  nojo`ya  xatti-harakatlar  sodir  etilganda, 
ya'ni 
masalan, 
o`rmondan 
foydalanishga 
oid 
mehnat 
majburiyatlarini 
bajarmaganda, agrotexnika qoidalarini buzishga olib kelgan sifatsiz ish qilinganda, 
dov-daraxt  va  butalarga  yomon  ishlov  berilganda  qo`llaniladi.  Xo`jaliklarning 

---

mansabdor  shaxslari  mehnatni  o`z  vaqtida  tashkil  qilmaganlarida,  o`rmonlarni 
muhofaza qilish choralarini ko`rmaganlarida intizomiy javobgarlikka tortiladilar. 
 
Intizomiy  jazo  choralari  o`rmonlardan  foydalanish  qoidalarini  buzgan 
mansabdor shaxslarga shu o`rmon fondi joylashgan xo`jalikning umumiy yig`ilishi 
tomonidan, fuqaro a'zolarga esa xo`jalik boshqaruvi tomonidan beriladi. 
 
Intizomiy  jazo  choralarini  qo`llashda  O`zbekiston  Respublikasi  mehnat 
qonunlari kodeksning intizomiy javobgarlikka bag`ishlangan umumiy qoidalaridan 
foydalanish  maqsadga  muvofiq.  Har  bir  jamoa,  davlat  yoki  boshqa  kooperativ 
o`rmon  jamoalari  o`z  Ustavi  yoki  Nizomini  ishlab  chiqishda  va  qabul  qilishda, 
intizomiy  jazo  choralarini  o`rnatishda  ushbu  qonundan  asos  sifatida  foydalanish 
mumkin. 
 
O`rmonlardan  foydalanish  huquqini  buzganlik  uchun  qo`llaniladigan 
huquqiy chora-tadbirlardan yana biri, bu - fuqarolik-huquqiy chora-tadbirlardir. Bu 
huquqiy chora-tadbirlar o`rmondan foydalanish huquqi foydalanuvchilarga mulkiy 
zarar yetkazish bilan bog`liq holda buzilganda qo`llaniladi. 
 
O`rmon  qonunchiligi  o`rmonlarni  o`zboshimchalik  bilan  egallab  olish, 
ekinlarni  payhon  qilish,  o`rmonlardan  foydalanish  qoidalarini  buzish  orqali 
o`rmonlardan  foydalanuvchilarga  zarar  yetkazilganda  ularni  qoplash  lozimligini 
belgilaydi.  Chunonchi,  O`zbekiston  Respublikasining  O`rmon  to`g`risidagi 
qonuniga  ko`ra,  o`rmondan  foydalanuvchilarning  huquqlarini  buzish  orqali 
yetkazilgan  zarar  to`la  hajmda  qoplanishi  kerak.  Shu  qonunda  ko`rsatilishicha, 
korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar  va  fuqaroalar  O`zbekiston  Respublikasining 
O`rmon  to`g`risidagi  qonunlarini  buzishlari  tufayli  yetkazgan  zararning  o`rnini 
qoplashga majburdirlar. 
 
O`rmondan  foydalanuvchilarga  yetkazilgan  mulkiy  zararni  undirishda 
fuqarolik  qonunlariga  murojaat  etilishining  bosh  sababi,  fuqarolik  qonunlari 
normalarining  o`rmon  munosabatlariga  oid  huquqbuzarlikka  nisbatan  joriy 
qilinishining  asosiy  sababi,  birinchidan,  fuqarolik  qonunlari  bilan  tartibga 
solinadigan  mulkiy  munosabatlarning  bir  xilligi, o`xshashligi  bo`lsa;  ikkinchidan, 
o`rmon  qonunchiligida  o`rmon  foydalanuvchilarga  yetkazilgan  mulkiy  zararni 
qoplash aniq va to`la tartibga solinmaganligidir. 
 
O`zbekiston 
Respublikasi 
Fuqarolik 
kodeksining
1
 
majburiyatlarni 
bajarmaslikdan kelib  chiqadigan  javobgarlikka  bag`ishlangan umumiy    qoidalarni 
bevosita  o`rmondan  foydalanish  yetkazilgan  zararni  undirishda  ham  qo`llash 
mumkin.  Bundan  tashqari,  shu  qonunning  479-moddasida  belgilanishicha, 
fuqaroning  shaxsiga  zarar  to`la  miqdorda  zarar  yetkazgan  shaxs  tomonidan 
to`lanishi  lozim.  Fuqarolik  qonunining  ushbu  umum  e'tirof  etilgan  qoidalari 
o`rmonlardan  foydalanish  munosabatlariga  oid  huquqbuzarliklar  natijasida 
yetkazilgan mulkiy zararni undirishda, aybdorlarni moddiy javobgarlikka tortishga 
ham bevosita taalluqlidir. 
 
O`rmon to`g`risidagi qonunda o`zboshimchalik bilan egallab olingan o`rmon 
fondi  yerlariga  nisbatan  zararni  undirish  alohida  belgilangan.  Masalan, 
O`zbekiston  Respublikasi  O`rmon  to`g`risidagi  qonunning  23-moddasida 
                                                 
1 Uzbekiston Respublikasining Fukarolik kodeksi. -T.: Adolat, 1995. 

---

ko`rsatilishicha,  o`zboshimchalik  bilan  egallab  olingan  o`rmon  yerlari  egasiga 
qaytarib  beriladi,  qonunga  xilof  ravishda  egalik  qilish  va  foydalanilgan  vaqtda 
qilingan  chiqimlarning  o`rni  qoplanmaydi.  Buning  ustiga  o`zboshimchalik  bilan 
egallab olingan o`rmon yerlarida yetishtirilgan hosil uning egasiga tegishli bo`ladi. 
O`zboshimchalik  bilan  egallab  olgan  shaxsga  hosil  yetishtirish  uchun  sarflangan 
harajatlar  to`lanmaydi.  Agar  o`rmon  yer  uchastkasini  o`zboshimchalik  bilan 
egallab olgan shaxs hosilni yig`ishtirib olgan bo`lsa, o`rmon egasi sud yo`li bilan 
yetishtirilgan hosilning qiymatini pul tartibida davlat bahosida yoki bozor bahosida 
undirib olishi mumkin. 
 
O`rmon  yerlaridan  foydalanish  huuqbuzarligining  subyekti  nafaqat  fuarolar 
yoki  mansabdor  shaxslar,  balki  korxona,  muassasa,  tashkilotlar  ham  bo`lishi 
mumkin.  O`rmonlardan  foydalanuvchilarga  zarar  yetkazgan  shunday  tashkilotlar 
ham  fuqarolik-huquqiy  javobgarlikka  tortilib,  keltirilgan  zararlarni  to`lashga 
majburdirlar. O`rmon huquqbuzarligi uchun yetkazilgan mulkiy zararni undirishda 
O`zbekiston Respublikasi V
azirlar Mahkamasi tomonidan 1992 yil 15 iyundagi № 
282-son Qarori bilan tasdiqlangan  "O`zbekiston Respublikasida yerlarning qishloq 
va  o`rmon  xo`jaligini  yuritish  bilan  bog`liq  bo`lmagan  ehtiyojlari  uchun  olinishi 
munosabati  bilan  qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  ishlab  chiqarish 
nobudgarchiligi  hajmlarini  aniqlash  hamda  ularning  o`rnini  qoplash    tartibi 
to`g`risida"gi
1
  Nizom  muhim  ahamiyatga  ega.  Ushbu  Nizom  O`zbekiston 
Respublikasining  Yer  kodeksiga  muvofmq  qishloq  xo`jaligini  va  o`rmon  ishlab 
chiqarishi nobudgarchiligi hajmlarini aniqlash va ularning o`rnini qoplash tartibini 
belgilaydi. 
 
O`zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksining  51-moddasida  ko`rsatilishicha, 
qishloq  xo`jaligi  yerlari  va  o`rmonlari,  shu  jumladan  fuqarolar  mulki  bo`lgan  va 
ular  foydalanib  turgan  qishloq  xo`jaligi  yerlarini  olib  qo`yib,  ulardan  qishloq 
xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  yuritish  bilan  bog`liq  bo`lmagan  maqsadda 
foydalanish,  yer  egalari  va  yerdan  foydalanuvchilar,  shu  jumladan  ijrochilar 
huquqining  cheklanishi  yoki  korxonalar,  muassasalar  va  tashkilotlar  faoliyatining 
ta'siri  natijasida  yer  sifatining  yomonlashuvidan  qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon 
xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  ko`rgan  nobudgarchilikning  o`rnini  xalq  deputatlari 
Kengashlariga  qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligini  yuritish  bilan  bog`liq 
bo`lmagan ehtiyojlar uchun olib qo`yilgan qishloq xo`jaligi yerlari va o`rmonzorlar 
berilgan  korxonalar,  muassasalar  va  tashkilotlar,  shuningdek,  obyektlari  sifatida 
atrofni  muhofaza,  sanitariya  va  himoya  zonalari  belgilanib,  qishloq  xo`jaligi  va 
o`rmonchilik yerlarini muomaladan chiqarib yuborgan yoki mazkur yerlarni u adar 
qiymati  bo`lmagan  yerlarga  aylantirib  qo`ygan  korxonalar,  muassasalar  va 
tashkilotlar tomonidan qoplanadi. 
 
O`zbekiston  Respublikasida  yerlarning  qishloq  va  o`rmon  xo`jaligini 
yuritish  bilan  bog`liq  bo`lmagan  ehtiyojlari  uchun  olinishi  munosabati  bilan 
qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligi  hajmlarini 
aniqlash hamda ularning o`rnini qoplash tartibi to`g`risidagi izomga ko`ra, qishloq 
xo`jaligi va o`rmon xo`jaligi nobudgarchiligi o`rni quyidagi hollarda, ya'ni qishloq 
                                                 
1 Karang: Uzbekiston Respublikasi xukukmatining karorlari tuplami. 
1992. № 6.
 

---

xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  yer-suvlari,  shuningdek,  fuqarolar  tasarrufida  va 
foydalanishida bo`lgan ana shu yerlar qishloq va o`rmon xo`jaligini yuritish bilan 
bog`liq  bo`lmagan  ehtiyojlar  uchun  olinganda,  qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  yer-
suvlarining  muomaladan  chiqishi  va  ularning    kam  qiymatli  yer-suvlarga 
o`tkazilishi  bilan  bog`liq  bo`lgan  qurilayotgan  obyektlar  atrofida  muhofaza, 
sanitariya  va  himoya  zonalari  belgilanishi  bilan  yer  egalari  va  yerdan 
foydalanuvchilarning  huquqlari  cheklanganda,  korxonalar,  muassasalar  va 
tashkilotlar faoliyati ta'siri natijasida yerlar sifati yomonlashganda qoplanadi. 
 
Yer  uchastkalari  qishloq  xo`jaligi  yoki  o`rmon  xo`jaligi  ehtiyojlari  uchun, 
ya'ni  belgilangan  tartibda  uy-joy  qurish  va  ularga  xizmat  ko`rsatish  uchun, 
maktablar,  internatlar,  bolalar  uyi,  kashshoflar  uyi,  maktabgacha  tarbiya  va 
davolash  muassasalari,  kinoteatrlar,  madaniyat  uylari,  qabristonlar,  suv  va  gaz 
tarmoqlari  hamda  uy-joy  kommunal  ehtiyojlariga  imoratlar  qurish  uchun 
berilganda 
ishloq 
xo`jaligi 
va 
o`rmon 
xo`jaligi 
ishlab 
chiqarishi 
nobudgarchiligining o`rni qoplanmaydi. 
 
Yer noqishloq ehtiyojlar uchun olib qo`yilganda qishloq xo`jaligi va o`rmon 
xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligi  tuman  (shahar)  hokimiyatining 
farmoyishi  bilan  tuzilgan  baholash  komissiyasi  tomonidan  aniqlanadi. 
Nobudgarchilik  miqdorlarini  aniqlash  uchun  baholash  komissiyasiga  dastlabki 
ma'lumotlarni yer ajratib berish loyihasini ishlab chiqaruvchi loyihalash tashkiloti 
taqdim  etadi.  Nobudgarchilik  miqdori  keyingi  uch  yilda  olib  qo`yiladigan  yer 
uchastkasidan  o`rtacha  olinadigan  dehqonchilik  va  o`rmon  xo`jaligi  mahsuloti 
qiymatining  miqdoridan  hisoblab  chiqariladi.  Ushbu  pul  miqdori  yer  uchastkasi 
foydalanishga berilgan yillar soniga ko`paytiriladi. 
 
Qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligini 
qoplash  uchun  mablag`larni  yer  ajratib  berilgan  korxonalar,  viloyat  hokimlari 
tomonidan  O`zbekiston  Respublikasining  bank  muassasalarida  ochilgan  maxsus 
hisob  raqamga  o`tkazadilar.  Shuni  aytish  kerakki,  mintaqaviy  dasturlarni  va 
viloyatlararo tadbirlarni amalga oshirish uchun nobudgarchilikni qoplash hisobiga 
keluvchi  mablag`larning  10  foizi  O`zbekiston  Respublikasi  Qishloq  va  suv 
xo`jaligi Vazirligining maxsus hisob raqamiga o`tkaziladi. 
 
Qishloq  xo`jaligi  va  o`rmon  xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligini 
qoplash uchun tushgan mablag`lar maxsus maqsadga ega bo`lib quyidagilar uchun 
foydalaniladi: yangi yerlarni o`zlashtirish, sug`oriladigan yerlarni to`la-to`kis qayta 
qurish, sug`oriladigan yerlarni tubdan tekislash, daraxtzorlar barpo etish va tiklash 
kabilar. 
 
Bundan  tashqari,  ushbu  mablag`  yo`qolib  ketgan  o`rmon  urug`lari,  tut 
daraxtlari  va  sanoat  daraxtzorlari,  bog`lar,  o`rmonzorlar,  tutzorlar,  mevazorlar, 
ko`kazorlar barpo etish, yerlarning unumdorligini oshirish, tog` qiyalarini pog`ona 
qilib ishlash, o`rmon tuzish ishlari maqsadida ham ishlatiladi. 
 
Qishloq  xo`jaligi  ishlab  chiqarish  nobudgarchiligining  miqdorlari  olib 
qo`yilgan  maydonlar,  ko`p  yillik  daraxtlar,  bo`z  yerlar,  pichanzorlar  va 
yaylovlardan  hisoblanadi.  Olib  qo`yilgan  lalmi  yerlarning  1  gektari  o`rniga  teng 
bahodagi  yangi  yerlarni  sug`orish  va  o`zlashtirish  qiymati  quyidagi  miqdorlarda 
aniqlanadi: tekislikdagi zonada - haydaladigan lalmi yerlar uchun 7,5 va bo`z lalmi 

---

yerlar 2,4 ming so`m, past balandlikdagi zonada - haydaladigan lalmi yerlar uchun 
11,1  va  bo`z  lalmi  yerlar  uchun  3,6  ming  so`m,  tog`  oldi  va  tog`  zonasida  - 
haydaladigan  lalmi  yerlar  va  ko`p  yillik  daraxtzorlar  uchun  13,8  va  bo`z  yerlar 
uchun 4,4 ming so`m. 
 
Shuni  aytish  kerakki,  qishloq  xo`jaligi  ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligiga 
qo`shimcha  ravishda  sof  daromad  qo`shiladi.  Bu  daromad  loyihalashtirish,  yangi 
yerlarni sug`orish va o`zlashtirish, ularni madaniylashtirishga oid ishlarni bajarish 
zarur  bo`lgan  4  yil  davomidagi  davrda  olib  qo`yilgan  yer  maydonida  sof 
daromadning  so`mmasi  jamoa  va  davlat  xo`jaliklari  hamda  boshqa  korxonalar, 
muassasalar  va  tashkilotlarning  ohirgi  uch  yilgi  ma'lumotlariga  ko`ra,  olib 
qo`yilgan  maydonlardagi  qishloq  xo`jaligi  ekinlari  va  daraxtzorlarining  o`rtacha 
hosildorligidan  kelib  chiqib,  yer  ajratish  loyihasi  ishlab  chiqilishi  jarayonida 
aniqlanadi. 
 
Pichanzorlar va  yaylovlar  olib qo`yilishi  munosabati  bilan qishloq  xo`jaligi 
ishlab  chiqarishi  nobudgarchiligining  miqdorlari  ularning  mahsuldorligiga  ko`ra 
balandlik  mintaqalariga  qarab,  ya'ni  cho`l  mintaqasi  uchun  1125  so`m,  adir 
mintaqasi uchun 1315 so`m, tog` mintaqasi uchun 1846 so`m qilib belgilanadi.
1
  
 
O`rmondan  foydalanish  huquqini  buzishda  qo`llailadigan  choralardan  yana 
biri  jinoiy  huquqiy  chora-tadbirlardir.  Bu  turdagi  chora-tadbirlar  jinoyat  qonuni 
normalarida  belgilanga  ijtimoiy  xavfli  xatti-harakat  yoki  harakatsizliklar  sodir 
qilgan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. 
 
Ma'lumki,  jinoiy  huquqbuzarlik  jamiyat  uchun  o`zining  o`ta  xavflilik 
darajasi  bilan  ajralib  turadi.  O`rmondan  foydalanish  huquqini  buzishda  jamiyat 
uchun o`ta xavfli bo`lgan jinoyatlar ichida birinchi navbatda o`rmonlarga nisbatan 
davlatning  mulk  huquqini  buzishga  qaratilgan  g`ayriqonuniy  bitimlar,  ya'ni 
o`rmonlarni sotib olish va sotish, sovg`a qilish, garovga qo`yish, o`zboshimchalik 
bilan ayirboshlash xatti-harakatlari alohida ajralib turadi. 
 
Bundan  tashqari,  O`zbekiston  Respublikasining  Jinoyat  kodeksida 
ko`rsatilishicha,  ekinzor,  o`rmon  yoki  boshqa  dov-daraxtlarga  shikast  yetkazish 
yoki ularni nobud qilish, alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning tartibini 
buzish kabi huquqbuzarliklar uchun ham jinoiy javobgarlikni qo`llash mumkin. 
 
Ma'lumki,  O`zbekiston  Respublikasining  "O`rmon  to`g`risida"gi  qonunida 
huquqbuzarliklar  uchun  tegishli  javobgarlik  qo`llanilishi  lozimligi  ta'kidlanadi. 
Lekin shuni aytish kerakki, O`zbekiston Respublikasining Jinoyat qonuni O`rmon 
to`g`risidagi  qonunida  ko`rsatilgan  barcha  o`rmon  munosabatlariga  oid 
huquqbuzarliklar uchun ham jinoiy javobgarlikni belgilamaydi. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida  o`rmon  boyliklarining  alohida  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini 
e'tiborga olib, mana shu onunlar majmuasida o`rmon munosabatlariga oid jamiyat 
uchun  xavfli  hisoblangan  g`ayriqonuniy  xatti-harakatlarga  nisbatan  jinoiy 
javobgarlik o`rnatilsa maqsadga muvofiq bo`lur edi. 
 
O`zbekiston  Respublikasining  amaldagi  Jinoyat  kodeksi  quyidagi  o`rmon 
huqubuzarliklari  uchun  jinoiy  javobgarlik  belgiladi.  Bular:  ekinzor,  o`rmon  yoki 
boshqa  dov-daraxtlarga  shikast  yetkazish  yoki  ularni  nobud  qilish  (198-modda). 
                                                 
1 Karang: Uzbekiston Respublikasi xukukmatining karorlari tuplami. -
1992. № 6.
 

---

Unda olovga ehtiyotkorsizlik bilan muosabatda bo`lish natijasida ekinzor, o`rmon 
yoki  boshqa  dov-daraxtlarga  shikast  yetkazish  yoki  ularni  nobud  qilish  ko`p 
miqdorda  zarar  yetkazilishi  yoki  boshqacha  og`ir  oqibatlarga  sabab  bo`lsa  -  eng 
kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki  bir  yilgacha 
ahloq tuzatish ishlari yoxud uch oygacha qamoq bilan jazolanishi birinchi qismida 
ko`rsatilgan.  Ikkinchi  qismida  esa,  o`rmon  yoki  boshqa  dov-daraxtlarni  qonunga 
xilof  ravishda  kesish  ko`p  miqdorda  zarar  yetkazishga  sabab  bo`lsa  -  eng  kam 
oylik  ish  haqining  ellik  baravaridan  yetmish  besh  baravarigacha  miqdorda  jarima 
yoki  bir  yildan  ikki  yilgacha  axloq  tuzatish  ishlari  yoki  uch  oydan  olti  oygacha 
qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi ko`rsatilgan. 
Uchinchi  qismida  esa,  ekinzor,  o`rmon  yoki  boshqa  dov-daraxtlarga  qasddan 
shikast  yetkazish,  ularni  payhon  qilish,  nobud  qilish  ko`p  miqdorda  zarar 
yetkazishga  sabab  bo`lsa  -  eng  kam  ish  haqiing  yetmish  baravaridan  yuz 
baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari 
yoxud  uch  yildan  besh  yilgacha  ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan  jazolanishi 
ko`rsatilgan.  Ushbu  Jinoyat  kodeksini  202-moddasida  hayvonot  yoki  o`simlik 
dunyosidan  foydalanish  tartibii  buzganlik  uchun  birinchi  qismida:  ovchilik, 
baliqchilik yoki hayvonot dunyosining boshqa turlarini ushlash qoidalarini buzish, 
noyob  hayvonlarni  tutishning  belgilangan  tartibi  yoki  shartlarini  yoxud 
o`simliklarni  dori-darmon,  oziq-ovqat  va  manzarali  (dekorativ)  turlarini  yig`ish 
yoki  tayyorlash,  shuningdek,  maxsus  qo`riqlanadigan  tabiiy  hududlardagi 
hayvonot  va  o`simlik  olamida  foydalanish  tartibini  buzish  ancha  miqdorda  zarar 
yetkazilishiga  sabab  bo`lsa,  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravarigacha 
miqdorda jarima yoki ikki yigacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq 
bilan  jazolaishi  belgilangan.  O`sha  qilmishlar:  a)  hayvonlar,  parrandalar,  baliq, 
hayvonot va o`simlik dunyosining Qizil Kitobiga kiritilgan boshqa turlarini nobud 
qilish  bilan;  b)  ko`p  miqdorda  zarar  yetkazgan  holda;  v)  bir  guruh  shaxslar 
tomonidan  oldindan  til  biriktirib  sodir  etilgan  bo`lsa  -  eng  kam  oylik  ish  haining 
ellik baravaridan yetmish besh baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch 
yilgacha  axloq  tuzatish  ishlari  yoxud  mol-mulki  musodara  qilinib  uch  yilgacha 
ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan  jazolanishi  ko`rsatilgan.  O`sha  qilmishlar:  a) 
retsidivist tomonidan; b) shaxsning o`z  xizmat  mavqeidan foydalanib;  v)  yer, suv 
yoki  havoda  ishlatiladigan  mexanizatsiyalashtirilgan  vositalardan  foydalanib;  g) 
portlash  qurilmalari  zaharli  kimyoviy  moddalar  yoki  boshqa  yalpi  qirib 
yuboradigan  yoki  nobud  qiladigan  usullarni  qo`llagan  holda;  d)  uyushgan  guruh 
tomonidan;  ye)  juda  ko`p  miqdorda  zarar  yetkazgan  holda  sodir  etilgan  bo`lsa  - 
eng kam oylik ish haqining yetmish besh baravaridan yuz baravarigacha miqdorda 
jarima  yoki  mol-mulki  musodara  qiliib  yoki  musodara  qilinmay  uch  yildan  5 
yilgacha  ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan  jazolanadi  deb  o`rnatilgan.  Mazkur 
Kodeksning 199-moddasida esa o`simliklar kasalliklari yoki zararqunandalari bilan 
kurash  talablarini  buzganlik  uchun  jinoiy  javobgarlik  belgilangan.  Ya'ni 
o`simliklar  kasalliklari  yoki  zararqunandalari  bilan  kurash  talablarini  buzish  og`ir 
oqibatlarga  sabab  bo`lsa  -  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravaridan  yuz 
baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki  besh  yilgacha  muayyan  huquqdan  mahrum 
qilish  yoki  uch  yilgacha  axloq  tuzatish  ishlari  yoxud  uch  yilgacha  ozodlikda 

---

mahrum qilish bilan jazolanishi o`rnatilgan. Shuningdek, shubu Jinoyat kodeksida 
o`rmon  huquqbuzarligiga  yaqin  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  va  tabiatdan 
foydalanish  sohasidagi  ekologiya  xavfsizligiga  oid  normalar  va  talablarni  buzish 
(193-modda),  atrof  tabiiy  muhitning  ifloslanganligi  to`g`risidagi  ma'lumotlarni 
qasddan yashirish yoki buzib  ko`rsatish (194-modda), atrof muhitning ifloslanishi 
oibatlarini bartaraf qilish choralarini ko`rmaslik (195-modda), atrof tabiiy muhitni 
ifloslantirish  (196-modda),  alohida  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning 
tartibini buzish (202-modda) kabilarga nisbatan jinoiy javobgarliklar o`rnatilgan.